11/11/2009
Παναγιά η Κοσμοσώτειρα στις Φέρες

Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ροδόπης Έβρου © Δήμος Φερών

προεπισκόπηση εκτύπωσης

Στο νοτιοανατολικό άκρο του Ν. Έβρου, δίπλα στον ομώνυμο θρυλικό ποταμό και το Δέλτα του, δεσπόζει η σημερινή πόλη των Φερών με το ναό της Παναγίας Κοσμοσώτειρας στο κέντρο της να την κοσμεί ως τις μέρες μας. Η ιστορική διαδρομή των Φερών ταυτίζεται με αυτή της Μονής, έχοντας βέβαια την ίδια χρονική αφετηρία.

Το μοναστήρι της Παναγίας Κοσμοσώτειρας χτίστηκε το 1151/52 από τον Σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού. Ο Ισαάκιος Κομνηνός έχει περάσει στην ιστορία σαν ικανότατος Στρατηγός με πολλές νικηφόρες μάχες στο ενεργητικό του. Ταυτόχρονα οι πηγές τον αναφέρουν και σαν συγγραφέα / ποιητή. Η άμετρη φιλοδοξία του τον οδήγησε σε πράξεις απονενοημένες. Πραξικοπηματικές απόπειρες ενάντια στον αυτοκράτορα αδελφό του Ιωάννη Π και μετέπειτα ενάντια στον ανιψιό του αυτοκράτορα Μαννουήλ είχαν σαν συνέπεια πολυετείς εξορίες. Εκεί, στις απομακρυσμένες βυζαντινές επαρχίες της Παλαιστίνης και της Συρίας, ο Ισαάκιος προχώρησε σε άνομες συμμαχίες ενάντια στην αυτοκρατορική του οικογένεια.

Γενικά, η ζωή του ήταν ένας διαρκής αγώνας για την εξουσία, με έντονο παρασκήνιο. Στα μέσα του 12ου αιώνα ήταν ήδη 59 ετών. Ασθενής και μετανοημένος για την παράτολμη ζωή του, παραιτείται από τις πολιτικές του φιλοδοξίες και αφιερώνεται στα θεία. Ιδρύει εδώ, στη Βήρα, στη νέα μονή αφιερωμένη στη Θεομήτορα Παναγία την Κοσμοσώτειρα, προς 'κουφισμόν της ψυχής του' και με σκοπό να γίνει η τελευταία του κατοικία, το μαυσωλείο του.

Το 1151/52 ο Ισαάκιος Κομνηνός εγκαινιάζει το μοναστηριακό του συγκρότημα και συγγράφει το Τυπικό του. Πρόκειται για κείμενο - μαρτυρία, χάρη στο οποίο γνωρίζουμε το καθεστώς λειτουργίας της μονής, τα περιουσιακά στοιχεία της, καθώς και σημαντικότατα στοιχεία για τα κτίσματα και τη γενική διαμόρφωση του Κομνήνειου αυτού μοναστικού ιδρύματος. Το 'Τυπικόν Ισαακίου Αλεξίου Κομνηνού της Μονής Θεομήτορος της Κοσμοσώτειρας' φωτίζει ακόμη, πτυχές της τοπικής μας ιστορίας. Ταυτόχρονα αποδεικνύεται σπουδαία πηγή πληροφοριών για τον μελετητή, που θα θελήσει να αναζητήσει στοιχεία για την προσωπικότητά του συγγραφέα - κτήτορα, μιας και σε πολλά σημεία ο Ισαάκιος Κομνηνός καταθέτει την ψυχή του.

Προσφέρει όλη την περιουσία του, κινητή και ακίνητη, στο μοναστήρι της Βήρας, καθιστώντας το έτσι ιδιαίτερα εύπορο και στηρίζοντας οικονομικά την αυτονομία του. Απέραντες εκτάσεις καλλιεργημένης γης με τους οικισμούς τους στο νότιο τμήμα της βυζαντινής Θράκης - που περιλάμβανε και μεγάλο τμήμα της πόλης της Αίνου -, 12 ποταμόπλοια που έφεραν έσοδα στο μοναστήρι, το απόλυτο δικαίωμα διαχείρισης των ποταμών 'Μαρίτζα' και Σαμία, καθώς και το Μετόχι του Αγ. Στεφάνου του Αυρηλιανού στην Κωνσταντινούπολη, περνούν στην κατοχή της Μονής.

Το Ιδρυμα ήταν μεγαλοπρεπές και ισάξιο των υπόλοιπων αυτοκρατορικών μονών της Οικογένειας των Κομνηνών ( Μονή της Χώρας Παντοκράτορος Χριστού). Ο κτήτορας Ισαάκιος Κομνηνός κατασκευάζει αρχικά το Καθολικό. Τις εργασίες παρακολουθεί ο ίδιος. Ο αρχιτεκτονικός του τύπος είναι σταυροειδής με τρούλο, σε μια - σπανιότατη - παραλλαγή του δικιονίου. Ο Γραμματικός του Μιχαήλ δίνει στο ναό την μεγαλοπρέπεια που του αρμόζει. Ο ναός , αν και μετρίου όγκου , γίνεται επιβλητικός χάρη στο εντυπωσιακό ύψος που του προσφέρει ο αρχιτέκτονας, μαζί με τον ιδιαίτερα μεγάλο τρούλο , τις σοφές αναλογίες των διαστάσεων, τη έλλειψη κιονοστοιχιών. Το έργο προκαλεί το θαυμασμό, όχι μόνο των συγχρόνων του, αλλά και των σημερινών μελετητών. Οι αγιογράφοι που φτάνουν από την Βασιλεύουσα αποτυπώνουν τη θεία ζωή της Παναγίας και του Χριστού με την αριστουργηματική τεχνοτροπία της Κωνσταντινουπολίτικης Σχολής. Από τις αγιογραφίες που σώζονται ως σήμερα, ξεχωρίζουν αυτές στο κέντρο του ναού. Πρόκειται για ανεπίγραφες αγιογραφίες τεσσάρων στρατιωτικών αγίων, που έχουν ταυτιστεί με πρόσωπα της οικογένειας των Κομνηνών , περιλαμβάνονται και του κτήτορα. Το αστραφτερό μάρμαρο του δαπέδου, των κιόνων, του τέμπλου καθώς και η επένδυση χρυσού φωτίζουν το εσωτερικό του ναού μαζί με το πλήθος των παραθύρων. Ο ναός της Παναγίας της Κοσμοσώτηρας γίνεται περίλαμπρος και ο κτήτορας αποτυπώνει στο Τυπικόν την εντολή, ως τέτοιος να διατηρείται ανά τους αιώνες.

Γύρω από το Καθολικό οι τεχνίτες κατασκεύασαν τα κελιά και τα λουτρά των μοναχών, την Τράπεζα, την Βιβλιοθήκη με το σκευοφυλάκιο , το οίκημα του γραμμικού Μιχαήλ, τον πύργο με τα σήμαντρα, τη δεξαμενή νερού και τα περιέκλεισαν στον εσωτερικό περίβολο. Στο νοσοκομείο της Μονής ο Ισαάκιος επιθυμεί να καταφεύγουν και όσοι από τους κατοίκους των γύρω χωριών ασθενούνΓνωρίζουμε ακόμη, πως υπήρχαν και δεύτερα λουτρά για τους περιοίκους και τους επισκέπτες. Μαζί με τα παραπάνω, ο ξενώνας, το δεσποτικό και το παρεκκλήσι το αγίου Προκοπίου προστατευόταν από τον εξωτερικό περίβολο. Οι μύλοι , οι στάβλοι, το νεκροταφείο των μοναχών τοποθετήθηκαν έξω από τα τείχη της Μονής.
Η ίδρυση του μοναστηρίου έγινε η αιτία να δημιουργηθεί εδώ ένας νέος οικισμός, η Βήρα (σημερινές Φέρες). Οι κάτοικοί της ήταν κυρίως εργάτες γης, που απασχολούνταν στα απέραντα κτήματα της μονής εξαναγκάστηκαν σε μετοίκηση από γειτονικά χωριά - που ανήκαν στην κυριότητα του Ισαάκιου. Εδώ, σύμφωνα με τον ιστορικό Στέφανο Σίνο, έχουμε τη σπάνια περίπτωση μετακίνησης πληθυσμών ολόκληρων χωριών και ίδρυσης ενός νέου οικισμού, γύρω από ένα μοναστήρι.

Κατασκευάζει έργα, όπως υδραγωγείο για την υδροδότηση όχι μόνο του μοναστηρίου, αλλά και της Βήρας, καθώς και δύο μακρές και εύβατες γέφυρες. Η μία, σύμφωνα με την περιγραφή του Ισαάκιου, τοποθετείται πιθανότατα στον ποταμό Εβρο, που συνδεόταν με τον κεντρικό οδικό άξονα (Εγνατία οδός) και η δεύτερη θέση Αειδαροπνίκτης που ο ιστορικός ερευνητής Αχ. Σαμοθράκης την τοποθετεί, δηλ των Φερών. Κατασκευάζει ακόμη ένα δεύτερο ναό και δρόμους για τις ανάγκες του νέου οικισμού. Τέλος , δεν παραλείπει να επισκευάσει τον εγκαταλειμμένο ναό του Αγίου Στεφάνου στη βασιλεύουσα και να τον προσφέρει σαν μετόχι στο μοναστήρι, καθώς και πολλά εγκαταλειμμένα κτίσματα στην γειτονική πόλη της Αίνου ( Η Αίνος ήταν το ιστορικό λιμάνι στις εκβολές του ποταμού Έβρου στο θρακικό πέλαγος). Τα παραπάνω κοινωφελή έργα μαζί με την έντονη φιλανθρωπική δραστηριότητα των μοναχών (όπως καταγράφεται στο Τυπικόν σαν επιθυμία - εντολή του Ισαάκιου) δηλώνουν τη μέριμνα του κτήτορα όχι μόνο για την ενδομοναστηριακή ζωή, αλλά και για τους κατοίκους της γύρω περιοχής. Οι λεηλασίες των επόμενων αιώνων κατέστρεψαν το έργο ζωής του Ισαάκιου Κομνηνού. Μαζί χάθηκε κι όλη η κινητή περιουσία της Μονής πολύτιμες εικόνες - μωσαϊκή της Παναγίας Κοσμοσώτειρας, χρυσή του Παντοκράτορος Χριστού και αργυρή της Παναγίας , η πλούσια βιβλιοθήκη, τα έγγραφα της Μονής. Σαν από θαύμα διασώθηκε το Τυπικό , που βρέθηκε μετά από πέντε αιώνες να φυλάσσεται στο μοναστήρι του Αγίου Γεράσιμου στην Κεφαλλονιά μαζί με άλλα 7 διαφορετικά τυπικά.

Να θυμίσουμε τις ταραχώδεις περιόδους (13ος / 14ος αι.), που οι συγκρούσεις των Βουλγάρων, Τούρκων και Φράγκων με τους Βυζαντινούς (13ος αι.) , καθώς και οι εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις (14ος αι.), κατασπάρασσαν την περιοχή μας , ως την οριστική κατάληψη της από τους από τους Τούρκους το 1380. Η Βήρα γίνεται θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων. Το 1342 οι έγκλειστοι στο "καρτερώτατον φρούριον" περίοικοι αγρότες και μοναχοί αντιστέκονται σθεναρά στην πολιορκία του Ιωάννη Vi Καντακουζηνού. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των σύγχρονων με τα γεγονότα χρονικογράφων, το μοναστηριακό συγκρότημα του Ισαάκιου Κομνηνού λειτουργούσε ως τέτοιο περίπου μέχρι τα μέσα του 14ου αι. και οδήγησαν στην εγκατάλειψη της Μονής και τον αποδεκατισμό των κατοίκων της Βήρας. Ετσι προετοίμασαν το έδαφος για την οριστική κατάληψη της Βήρας από τους Τούρκους γύρω στο 1380.

Οι Τούρκοι κατακτητές γκρέμισαν τα τείχη και τα περισσότερα κτίσματα της Μονής, διατήρησαν όμως το καθολικό της και το μετέτρεψαν σε μουσουλμανικό τέμενος, αφιερωμένο στον κατακτητή της, Σουλείμαν. Σαν τέτοιο λειτούργησε για πεντέμισι αιώνες, ως το 1920, χρονιά που η Θράκη πέρασε οριστικά στην ελληνική επικράτεια. Δέκα χρόνια αργότερα επισκέπτεται τις Φέρες ο Α. Ορλάνδος, απεσταλμένος του Υπ. Παιδείας και Θρησκευμάτων, και ξεκινά τις πρώτες εργασίες συντήρησης της εκκλησίας της Παναγίας Κοσμοσώτειρας. Κατά τις επόμενες δεκαετίες και ως τις μέρες μας, ήλθαν στο φως οι σπουδαίες αγιογραφίες που αναφέραμε, αφαιρέθηκε το μεταγενέστερο κοκκινωπό επίχρισμα στους εξωτερικούς τοίχους, αποκαλύπτοντας έτσι σημαντικά στοιχεία σχετικά με την κατασκευή του ναού. Το πιο σημαντικό από αυτά είναι το κεραμικό ανάγλυφο με τον μονοκέφαλο αετό στον ανατολικό τοίχο του καθολικού. Πρόκειται για το έμβλημα των Κομνηνών, που δεν θα συναντήσουμε σε κανένα άλλο βυζαντινό μνημείο στον ελλαδικό χώρο. Το κεραμικό αυτό ανάγλυφο - σύμφωνα με τους επιστημονικούς μελετητές - πιστοποιεί την πραγμάτωση της επιθυμίας του κτήτορα, ο ναός της Κοσμοσώτειρας να γίνει και το μαυσωλείο του.

Ο ρόλος που διαδραμάτισε τη Βήρα στη στρατιωτική, οικονομική και πολιτική ιστορία του τόπου, δικαίωσε την επιλογή του Ισαάκιου Κομνηνού να χτίσει εδώ το μοναστήρι της Κοσμοσώτειρας και να δημιουργήσει έναν οικισμό που στη συνέχεια εξελίχθηκε σε εμπορικό και διοικητικό κέντρο της περιοχής, ως τα μισά του 19ου αι. Στους αιώνες της τουρκοκρατίας η Βήρα ή Φέρες ήταν το γνωστότερο εμπορικό και διοικητικό κέντρο της περιοχής δυτικά του π. Έβρου. Σ' αυτό βοήθησε το λιμάνι της Αίνου, όπου κατέληγαν και τα ποταμόπλοια που διέσχιζαν τον ποταμό Έβρο. Τα μεγάλα έργα που κατασκευάσθηκαν στην Αλεξανδρούπολη μετά το 1870 ( ρυμοτομία, λιμάνι, σιδηροδρομική σύνδεση με Ευρώπη και Κωνσταντινούπολη ) οδήγησαν στη ραγδαία ανάπτυξη της με συνέπεια τον παραγκωνισμό των παραδοσιακών εμπορικών και διοικητικών, μικρότερων κέντρων, όπως αυτό των Φερών.

Η σημερινή ακριτική πόλη των Φερών είναι η κληρονόμος της βυζαντινής Βήρας, με την εκκλησία της Παναγίας να παραμένει σε πείσμα του χρόνου το μνημείο - σύμβολο της τέχνης και του πολιτισμού της βυζαντινής Θράκης.

Σήμερα η Παναγία Κοσμοσώτειρα έχει ανακηρυχθεί προστάτιδα των απανταχού Θρακιωτών και ο Ναός της το προσκυνηματικό τους κέντρο


Πηγή: Δήμος Φερών
Περισσότερες πληροφορίες: www.feres.gr