Εκβολές και Στενά Αχέροντα
Στα νοτιοδυτικά της Ηπείρου, ο ποταμός Αχέροντας, άρρηκτα συνδεδεμένος με μύθους και εικασίες, διαμορφώνει στο πέρασμά του ένα μοναδικό τοπίο με έντονες εναλλαγές. Απόκρημνοι βράχοι, με τη χαρακτηριστική βλάστηση και πηγές που αναβρύζουν, συνθέτουν το τοπίο στα στενά του ποταμού, ενώ στο σημείο που ο ποταμός συναντά τη θάλασσα, θίνες, έλη, υγρά λιβάδια, καλαμώνες, θαμνώνες με αρμυρίκια και παραποτάμια βλάστηση συμπληρώνουν την ποικιλία των φυσικών οικοτόπων του.
Μεγάλος και εξίσου σημαντικός είναι και ο πολιτιστικός πλούτος της ευρύτερης περιοχής του Αχέροντα ποταμού, περιλαμβάνοντας αξιόλογα στοιχεία της αρχαίας και νεότερης ιστορίας. Για χιλιάδες χρόνια, στη βόρεια όχθη του ποταμού, κοντά στην Κοινότητα Μεσοποτάμου, δεσπόζει το Νεκρομαντείο, ενώ αναπόσπαστα στοιχεία της ιστορίας του Έθνους μας αποτελούν το Κούγκι Σουλίου και το μνημείο του Ζαλόγγου. Τα ερείπια του Αβαρίκου και της Κιάφας, ο Πύργος της Σαμονίδας, η Σκάλα της Τζαβέλαινας, η αρχαία Κασσώπη, η αρχαία Νικόπολη κ.ά. συμπληρώνουν τον αρχαιολογικό και ιστορικό πλούτο της περιοχής.
Ο ΠΟΤΑΜΟΣ
Ο ποταμός Αχέροντας διασχίζει τους Νομούς Ιωαννίνων, Θεσπρωτίας και Πρέβεζας και έχει συνολικό μήκος 64 χιλιόμετρα. Ο παράκτιος υγρότοπος των εκβολών του ποταμού βρίσκεται πάνω στη δυτική αλυσίδα υγροτόπων της Ελλάδας, μαζί με άλλους σημαντικούς υγροτόπους (Καλαμάς, Λούρος-Άραχθος, Αχελώος και Λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου-Αιτωλικού, Λιμνοθάλασσα Κοτύχι και Δάσος Στροφυλιάς, Πηνειός, Αλφειός κ.λπ.) ενώ τα στενά του Αχέροντα είναι στο νοτιότερο τμήμα των βουνών του Σουλίου και της Παραμυθιάς.
Η μορφολογία της ευρύτερης περιοχής του ποταμού χαρακτηρίζεται από πεδινές εκτάσεις και εκβολές, λοφώδεις και ημιορεινές προς το εσωτερικό και ορεινές με έντονο ανάγλυφο και μεγάλες κλίσεις στα στενά του ποταμού. Η περιοχή του δέλτα σχηματίσθηκε κυρίως από τις αποθέσεις φερτών υλών του ίδιου του ποταμού καθώς και άλλων μικρότερων ποταμών και χειμάρρων, όπως το Τσαγκαριώτικο ρέμα, ο Άνω Αχέροντας, ο παραπόταμος Κωκυτός, οι χείμαρροι Κάκαβος και Ξένη κ.ά.
Οι έντονες κλίσεις, σε συνδυασμό με το γεωλογικό υπόστρωμα (κυρίως ασβεστόλιθοι), τη σχετικά υποβαθμισμένη βλάστηση σε ορισμένες περιοχές και το μεγάλο ύψος βροχοπτώσεων που συχνά εκδηλώνονται με σφοδρότητα, συμβάλλουν στη μεγάλη παραγωγή φερτών υλών και την απόθεσή τους προς τις εκβολές του ποταμού. Αρκετά συχνό είναι επίσης και το φαινόμενο υπερχειλίσεων και πλημμυρών του ποταμού, που προκαλεί μικρότερες ή μεγαλύτερες ζημιές στις γειτονικές γεωργικές καλλιέργειες.
Τα τρεχούμενα και στάσιμα νερά του ποταμού και των γύρω ελών, οι πηγές, οι θίνες, τα υγρά λιβάδια, οι καλαμώνες, οι θαμνώνες με αρμυρίκια και η παραποτάμια βλάστηση συνθέτουν την ιδιαίτερη οικολογική αξία της περιοχής. Είκοσι τύποι φυσικών οικοτόπων έχουν καταγραφεί στο Δέλτα του Αχέροντα, και οι επιμέρους τύποι βλάστησης του ποταμού είναι η αμμόφιλη, η αλοφυτική και η βραχόφιλη, τα υγρά λιβάδια με Juncus spp., οι θαμνώνες με αρμυρίκια (Tamarix parviflora), η βλάστηση τελείως βυθισμένων υδρόβιων φυτών ή φυτών ριζωμένων ή μη στον πυθμένα με επιπλέοντα άνθη και φύλλα (όπως τα νούφαρα), η ελοφυτική βλάστηση, η παραποτάμια και δασική βλάστηση, η μακκία καθώς και η φρυγανική. Η βλάστηση στα στενά του Αχέροντα χαρακτηρίζεται από μικρή σχετικά ποικιλότητα και συγκροτείται κυρίως από θαμνώνες αειφύλλων πλατυφύλλων, όπως το πουρνάρι και το φιλίκι (Quercus coccifera, Phillyrea latifolia) καθώς και από συστάδες με αριές, κουμαριές, φράξους κ.ά. (Quercus ilex, Arbutus adrachne, Fraxinus ornus). Συναντώνται επίσης αραιά δάση πλατύφυλλης δρυός ενώ κατά μήκος του ποταμού απαντούν συστάδες ιτιάς, σκλήθρου και ανατολικής πλατάνου.
Η χλωρίδα της δελταϊκής περιοχής του Αχέροντα αποτελείται από 415 φυτικά είδη μεταξύ των οποίων υπάρχουν είδη με σπάνιες ή περιορισμένες εμφανίσεις στην Ελλάδα (Cotula coronopifolia, Brassica cretica ssp.aegaea, Dictamnus albus, Lippia nodiflora). Ο συνολικός αριθμός φυτικών ειδών στην περιοχή ανέρχεται σε 509 και θα πρέπει να τονιστεί η παρουσία στα στενά του Αχέροντα δύο αξιόλογων βαλκανικών ειδών με περιορισμένη εξάπλωση στην Ελλάδα. Τα είδη αυτά είναι η Scabiosa epirota και η Moltkia petraea.
Η δελταϊκή πεδιάδα του Αχέροντα έχει δεχθεί σημαντικές επεμβάσεις τα τελευταία χρόνια και ένα μεγάλο μέρος της έχει καλλιεργηθεί. Όμως στην περιοχή παραμένουν περιοχές φυσικής βλάστησης, οι οποίες προσελκύουν πολλά είδη πουλιών. Η ορνιθοπανίδα του δέλτα χαρακτηρίζεται από 196 είδη πουλιών, μεγάλο μέρος των οποίων περιλαμβάνεται και προστατεύεται από ευρωπαϊκές και διεθνείς συμβάσεις (Βέρνης, 79/409/ΕΟΚ, κλπ.) Στο δέλτα του ποταμού, συγκριτικά με άλλους υγροτόπους της Δυτικής αλλά και της Βόρειας Ελλάδας, παρατηρείται μειωμένο ποσοστό υδρόβιων πουλιών και αυξημένο ποσοστό στρουθιόμορφων, γεγονός που οφείλεται στο ότι η δελταϊκή πεδιάδα του Αχέροντα είναι καλλιεργημένη στο μεγαλύτερο μέρος της.
Στην αμμώδη ακτή της περιοχής αλλά και στα υφάλμυρα έλη παρατηρούνται είδη όπως η Αλκυόνη, ο Θαλασσοσφυριχτής και η Γερακίνα, ενώ αξιοσημείωτη είναι η παρουσία του Αργυροπελεκάνου, ενός είδους παγκοσμίως απειλούμενου, στο θαλάσσιο χώρο της εκβολής του ποταμού,. Στα υπολείμματα των ελών, στις υγρές εκτάσεις με καλαμώνες και στις συστάδες αρμυρικιών απαντάται η μεγαλύτερη ποικιλία ειδών, όπως η Λαγγόνα, ο Ήταυρος, ο Νυχτοκόρακας, ο Κρυπτοτσικνιάς, ο Λευκοτσικνιάς, ο Νανοτσικνιάς, ο Αργυροτσικνιάς, ο Πορφυροτσικνιάς, ο Πελαργός, ο Μαχητής, η Βαλτόπαπια, η Χαμοκελάδα, ο Μαυροκέφαλος γλάρος κ.ά. Στα παραποτάμια δάση και στα δάση αριάς απαντώνται είδη όπως η Στικτοπουλάδα, ο Λασπότριγγας, η Μεσοτσικλιτάρα, το Σαΐνι και ο Φιδαετός. Στα βραχώδη στενά του Αχέροντα τα χαρακτηριστικά είδη είναι ο Ασπροπάρης, ο Χρυσαετός, ο Σπιζαετός, ο Πετρίτης, ενώ συχνή είναι επίσης και η παρουσία του Όρνιου.
Η παρουσία, ωστόσο, ενός μεγάλου αριθμού ειδών πουλιών, σημαντικό ποσοστό των οποίων προστατεύεται αυστηρά από διεθνείς συμβάσεις και την εθνική νομοθεσία, παρά το γεγονός των έντονων ανθρωπογενών επιδράσεων που συνεχίζει να δέχεται το δέλτα του Αχέροντα, δηλώνει σαφώς τη μεγάλη σημασία του συγκεκριμένου υγροτόπου ως σταθμού κατά μήκος του δυτικού μεταναστευτικού διαδρόμου για τα πουλιά.
Η λοιπή πανίδα σπονδυλωτών αποτελείται από 8 είδη ιχθύων (Πέστροφα, Ντάσκα, Μπριάνα κλπ), 8 είδη αμφιβίων (Χωματόφρυνος, Πρασινόφρυνος, Δενδροβάτραχος, Κιτρινομπομπίνα κλπ.), 16 είδη ερπετών (Βαλτοχελώνα, Ποταμοχελώνα, Κρασπεδοχελώνα, Τρανόσαυρα, Σαπίτης, Οχιά κ.α) και 17 είδη θηλαστικών (Βίδρα, Λύκος, Μυοκάστορας, Τσακάλι, Βαλτομυγαλίδα κ.α). Η πανίδα των ασπόνδυλων είναι πολύ πλούσια, παραμένει όμως λιγότερο γνωστή από αυτή των σπονδυλωτών. Από τα είδη της πανίδας αυτής αξίζει να αναφερθεί το ισόποδο Armadillidium janinense, ενδημικό της Ηπείρου, το λεπιδόπτερο Hipparchia aristateus και το κολεόπτερο Agabus bipustulatus. Ιδιαιτέρως πρέπει να σημειωθεί η παρουσία της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta, η οποία χρησιμοποιεί σποραδικά τις αμμώδεις παραλίες της περιοχής ως τόπο ωοτοκίας.
Ο ΠΟΛΛΑΠΛΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ
Ο ποταμός Αχέροντας, όπως και όλοι οι υγρότοποι, επιτελεί διάφορες λειτουργίες προσδίδοντας πλήθος αξιών στον άνθρωπο. Οι κυριότερες από τις λειτουργίες αυτές είναι ο εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφορέων, η παγίδευση των ιζημάτων, η τροποποίηση των πλημμυρικών φαινομένων, η δέσμευση ηλιακής ακτινοβολίας κλπ.
Από τις λειτουργίες αυτές προκύπτει πλήθος αξιών όπως:
Βιοποικιλότητας:
Η ποικιλότητα των οικοτόπων (εσωτερικά τρεχούμενα νερά, παραποτάμια βλάστηση, καλαμώνες κ.α) συμβάλλει στην ποικιλότητα των ειδών. Οι οικότοποι αυτοί φιλοξενούν μεγάλους αριθμούς ειδών χλωρίδας και πανίδας, αρκετά από τα οποία είναι ενδημικά, απειλούμενα ή και σπάνια.
Αρδευτική:
Παρέχει νερό για άρδευση των γεωργικών καλλιεργειών της ευρύτερης περιοχής, το οποίο διοχετεύεται στις διάφορες καλλιέργειες μέσω ενός μεγάλου αρδευτικού δικτύου.
Κτηνοτροφική:
Η υγροτοπική βλάστηση προσφέρει πλούσια βοσκήσιμη ύλη για τα βοοειδή και τα αιγοπρόβατα της περιοχής.
Αναψυχής:
Προσφέρει στον επισκέπτη ξεκούραση και γαλήνη αλλά και δυνατότητες για ενεργητική άθληση και μπορεί να αποτελέσει πόλο ανάπτυξης ήπιων οικολογικών δραστηριοτήτων.
Επιστημονική:
Ο Αχέροντας αποτελεί σπουδαίο πεδίο έρευνας για τους υγροτόπους, τη διαχείρισή τους και για τις ανθρωπογενείς επιδράσεις στις λειτουργίες του.
Εκπαιδευτική:
Προσφέρεται ως ένα άριστο εργαστήρι για την εφαρμογή προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης.
ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΑΠΕΙΛΕΣ
Οι ανθρώπινες δραστηριότητες που ασκούνται εδώ και πολλές εκατοντάδες χρόνια στη δελταϊκή περιοχή του Αχέροντα, και λιγότερο στο φαράγγι, έχουν προκαλέσει σημαντικές αλλοιώσεις στα φυσικά οικοσυστήματα του ποταμού και απειλούν πολλά από τα γνωρίσματά του.
Η κυριότερη από αυτές είναι η εντατική γεωργική καλλιέργεια του μεγαλύτερου τμήματος του δέλτα, η οποία είναι συνυφασμένη με την ανάπτυξη ενός πυκνού δικτύου εγγειοβελτιωτικών έργων καθώς και με την επέκταση των καλλιεργειών προς το ποτάμι, με την αποψίλωση της φυσικής παραποτάμιας βλάστησης. Τα εγγειοβελτιωτικά έργα για απόδοση μεγαλύτερων εκτάσεων της δελταϊκής πεδιάδας στη γεωργία, καθώς και οι αλλαγές στις χρήσεις γης που ακολούθησαν κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση της έκτασης των φυσικών οικοτόπων, τον κατατεμαχισμό τους και τη μεταβολή της πυκνότητάς τους, με αρνητικές συνέπειες και στην πανίδα. Επίσης με τη χρήση των λιπασμάτων και των γεωργικών φαρμάκων μεταβλήθηκε ως ένα βαθμό η σύνθεση της χλωρίδας της περιοχής, καθόσον αναπτύχθηκαν περισσότερο και σε μεγαλύτερη έκταση τα νιτρόφιλα είδη εκτοπίζοντας, σε ορισμένες θέσεις, άλλα είδη της χλωρίδας των υγροτοπικών εκτάσεων.
Άλλες δραστηριότητες (αλόγιστες και παράνομες) που απειλούν να μεταβάλουν τα δομικά γνωρίσματα του ποταμού Αχέροντα είναι η αποψίλωση της φυσικής βλάστησης με μηχανική εκχέρσωση και πυρκαγιές, το παράνομο και υπερβολικό κυνήγι, η άναρχη δόμηση, καθώς και η έντονη και χωρίς σχεδιασμό τουριστική δραστηριότητα.
Συντονισμένες προσπάθειες διαχείρισης με τη λήψη ειδικών μέτρων και με τη συνεργασία των αρμοδίων υπηρεσιών και φορέων θα συντελέσουν στην αναβάθμιση και τη διατήρηση των γνωρισμάτων που κάνουν σήμερα τον Αχέροντα να ξεχωρίζει ως περιοχή διεθνούς ενδιαφέροντος με ιδιαίτερη φυσική ομορφιά.