Η Λιμνη Κερκινη
Η Λίμνη Κερκίνη αποτελεί μία ιδιαίτερη περίπτωση υγροτόπου. Δημιουργήθηκε το 1932 με την κατασκευή του φράγματος στον ρου του ποταμού Στρυμόνα στο ύψος του χωριού Λιθότοπος. Αρχικός σκοπός της ήταν η συγκράτηση των πλημμυρικών νερών του Στρυμόνα αλλά αργότερα χρησιμοποιήθηκε και για αποθήκευση νερού για την άρδευση του κάμπου των Σερρών. Στη θέση της προϋπήρχε ένα σύνθετο σύστημα εκτεταμένων και ρηχών υγροτόπων, που τροφοδοτούνταν από τα νερά του ποταμού.
Σήμερα η ποικιλομορφία της βλάστησης, η παρουσία εκατοντάδων ειδών πουλιών, η πλούσια ιχθυοπανίδα και τα πολλά είδη θηλαστικών, ερπετών και αμφιβίων που υπάρχουν στην περιοχή είναι η φυσική συνέχεια της ζωής που υπήρχε πριν από την κατασκευή του φράγματος.
Η κατασκευή της τεχνητής λίμνης δάμασε τα νερά του Στρυμόνα, συνετέλεσε στην καταπολέμηση του εφιάλτη της ελονοσίας, έδωσε ζωή στα χωράφια του κάμπου και βοήθησε τα μέγιστα στην οικονομική ανάπτυξη του νομού και στην αποκατάσταση των 85.000 προσφύγων από τη Μικρασιατική καταστροφή. Το 1982, η συνεχής μείωση της χωρητικότητας της λίμνης, λόγω των φερτών υλών που μετέφερε ο Στρυμόνας, οδήγησε στην κατασκευή νέου φράγματος που ύψωσε τη στάθμη της λίμνης.
Η Κερκίνη αποτελεί έναν από τους 11 ελληνικούς Υγροτόπους Διεθνούς Σημασίας (της σύμβασης Ραμσάρ) και μία από τις 113 Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας (ΙΒΑ). Καλύπτεται από την ευρωπαϊκή και διεθνή νομοθεσία, όπως η Οδηγία 79/409 της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η Διεθνής Σύμβαση της Βαρκελώνης. Επίσης αποτελεί περιοχή του Ευρωπαϊκού Δικτύου «Φύση 2000» σύμφωνα με την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. Το 1993 υπογράφηκε η Κοινή Υπουργική Απόφαση 66272/93 για την οριοθέτηση του υγροτόπου, η οποία προσδιορίζει τις ζώνες προστασίας του και ρυθμίζει τις δραστηριότητες αυτές. Παράλληλα, νομαρχιακές αποφάσεις ρυθμίζουν το κυνήγι, και την αλιεία κατά την περίοδο αναπαραγωγής, και τις υλοτομίες.
Η Λίμνη Κερκίνη έχει πλούσια βλάστηση με φυτά που επιπλέουν στην επιφάνεια του νερού (πλευστόφυτα), φυτά ριζωμένα στον βυθό τα οποία αναπτύσσονται μέσα στο νερό ή στην επιφάνεια (νούφαρα, ποταμογείτονες) και φυτά των καλαμώνων και των υγρών λιβαδιών. Η είσοδος θρεπτικών στοιχείων στη λίμνη από τον Στρυμόνα ευνόησε την ανάπτυξη της βλάστησης. Όμως η διακύμανση της στάθμης μέχρι και πέντε μέτρα κατ’ έτος είχε ως αποτέλεσμα, πολλά είδη να εξαφανισθούν, μη μπορώντας να προσαρμοστούν στην αυξομείωση του βάθους του νερού.
Οι εκτεταμένοι καλαμώνες με υγροτοπικά είδη όπως τα βούρλα και το ψαθί σχεδόν εξαφανίστηκαν. Οι υδρολογικές συνθήκες ευνόησαν την ανάπτυξη χρωματιστού τάπητα με νούφαρα στα βόρεια άκρα της λίμνης, που είναι και η μεγαλύτερη παρόμοια περιοχή σε όλη την Ελλάδα. Δυστυχώς η μεγάλη αυξομείωση της στάθμης κάθε χρονιά απειλεί να εξαφανίσει και αυτά, και να μετατρέψει την Κερκίνη σε μια απλή αποθήκη νερού.
Στο ΒΑ τμήμα της λίμνης, στις εκβολές του Στρυμόνα, υπάρχει το παραποτάμιο δάσος, που αποτελεί τον κυριότερο τόπο τροφοληψίας και φωλιάσματος πολλών σπάνιων πουλιών, καθώς και τόπο αναπαραγωγής και ανάπτυξης των ψαριών. Έως πριν από λίγα χρόνια συναντούσαμε πολλά είδη δέντρων όπως ιτιές, άμορφα, φράξους, αρμυρίκια, κ.α, που έδιναν ιδιαίτερο χρώμα στο τοπίο. Εξαιτίας της συνεχούς κατάκλυσης, σήμερα έχουν απομείνει κυρίως ιτιές. Η έκταση του δάσους μειώθηκε από 7.000 στρέμματα το 1980 σχεδόν στο μισό και αν εξακολουθήσει να πλημμυρίζει με τον ίδιο ρυθμό κινδυνεύει να εξαφανισθεί εντελώς.
Τα γύρω βουνά Κερκίνη (Μπέλες) και Μαυροβούνι (Κρούσια) καλύπτονται από δασική βλάστηση, κυρίως οξυά στα ψηλότερα μέρη, και πολλά είδη δρυός ανάμικτα με φλαμουριές, φουντουκιές, γαύρους και άλλα φυλλοβόλα και αείφυλλα θαμνώδη είδη στις χαμηλότερες περιοχές. Πολλά αγριολούλουδα κοσμούν με τα χρώματά τους τις πλαγιές των βουνών. Η προστασία της φυσικής βλάστησης από τις ανθρώπινες επεμβάσεις (λαθροϋλοτομίες, πυρκαγιές, υπερβόσκηση, εκχερσώσεις), θα εξασφαλίσει, εκτός από δασικά προϊόντα στους κατοίκους, την προστασία του εδάφους της λεκάνης απορροής από τη διάβρωση αλλά και την ποικιλότητα των φυτών και των ζώων της περιοχής.
Στην ευρύτερη περιοχή της Λίμνης Κερκίνης υπάρχουν πολλά είδη θηλαστικών, αρκετά από τα οποία είναι απειλούμενα, όπως η Βίδρα, το Ζαρκάδι, το Τσακάλι, ο Λύκος, η Αγριόγατα, ενώ υπάρχουν και αρκετά κοινά είδη όπως η Αλεπού, η Νυφίτσα, ο Αγριόχοιρος, ο Λαγός, ο Σκαντζόχοιρος, ο Ασβός κ.λπ. Επίσης, τόσο στο παρόχθιο δάσος όσο και στις γύρω υγρές περιοχές συναντώνται 10 περίπου είδη αμφιβίων και περισσότερα από 20 είδη ερπετών.
Σπουδαία είναι η ιχθυοπανίδα της λίμνης. Στο ευρύτερο σύστημα Κερκίνης-Στρυμόνα έχουν καταγραφεί πάνω από 30 είδη ψαριών, τα περισσότερα από τα οποία είναι αυτόχθονα. Η λίμνη έχει αρκετά είδη ψαριών με εμπορικό ενδιαφέρον, όπως ο Κυπρίνος (Γριβάδι) και η Πεταλούδα και παρουσιάζει αξιόλογη αλιευτική παραγωγή. Μετά την κατασκευή του νέου φράγματος το 1982, εξαφανίστηκαν από τη λίμνη το Χέλι και ο Γουλιανός, ενώ μειώθηκε πολύ ο αριθμός των Κυπρίνων.
Στη λίμνη και στα γύρω βουνά έχουν καταγραφεί 300 και πλέον είδη πουλιών. Από αυτά δύο, ο Αργυροπελεκάνος και η Λαγγόνα, είναι παγκόσμια απειλούμενα με εξαφάνιση. Παρατηρούνται, ακόμη, οι πιο σημαντικές αποικίες της Ν. Βαλκανικής χερσονήσου από Κορμοράνους, Χουλιαρομύτες, Χαλκόκοτες και διάφορα είδη ερωδιών ενώ τα τελευταία χρόνια παρατηρήθηκαν και νέα είδη για την περιοχή όπως η Νανόχηνα, το Φοινικόπτερο, ο Κυνηγογέρακας, ο Νανόκυκνος κ.α. Στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν πολλά σπάνια αρπακτικά πουλιά όπως ο Βασιλαετός, ο Χρυσαετός, ο Πετρίτης, ο Στικταετός κ.α. Μερικά είδη όμως, όπως ο Θαλασσαετός και ο Σταυραετός, ο Καλαμοτριλιστής και ο Καλαμόκιρκος δεν φωλιάζουν πια εδώ, εξαιτίας των αλλοιώσεων στους χώρους φωλιάσματός τους.
Η Λίμνη Κερκίνη είναι ένα πολύτιμο οικοσύστημα με πλήθος αξιών. Οι κυριότερες είναι:
· Αντιπλημμυρική: Διαδραματίζει καίριο αντιπλημμυρικό ρόλο συγκρατώντας τα νερά του Στρυμόνα και αποτρέποντας τον κίνδυνο πλημμύρας στο χαμηλότερο τμήμα της πεδιάδας των Σερρών.
· Αρδευτική: Παρέχει νερό για άρδευση σε μεγάλο μέρος του νομού Σερρών, ο οποίος έχει έντονο γεωργικό χαρακτήρα και είναι από τους πιο παραγωγικούς της χώρας.
· Αλιευτική: Είναι από τις πλουσιότερες σε ψάρια λίμνες στην Ελλάδα και αρκετοί από τους κατοίκους των παραλίμνιων κοινοτήτων ασχολούνται με το ψάρεμα.
· Βιοποικιλότητας: Η ύπαρξη της λίμνης και της υγροτοπικής βλάστησης προσφέρει τροφή και καταφύγιο σε πολλά είδη της άγριας ζωής. Για τον λόγο αυτό εντάχθηκε στον Κατάλογο Υγροτόπων Διεθνούς Σημασίας (Ραμσάρ) και προστατεύεται από άλλες διεθνείς συνθήκες.
· Εκπαιδευτική: Προσφέρεται για την άσκηση περιβαλλοντικής εκπαίδευσης τόσο για τους μαθητές του Ν. Σερρών όσο και για τους μαθητές από την υπόλοιπη Ελλάδα ή και από όλον τον κόσμο.
· Αναψυχής: Μπορεί να προσφέρει στον επισκέπτη ξεκούραση και γαλήνη και να αποτελέσει πόλο ανάπτυξης ήπιων οικολογικών τουριστικών δραστηριοτήτων, συνεισφέροντας έτσι και στην ενίσχυση του εισοδήματος των κατοίκων.
· Επιστημονική: Αποτελεί σπουδαίο πεδίο επιστημονικής έρευνας για τους υγροτόπους, τη διαχείρισή τους και τις ανθρωπογενείς επιδράσεις πάνω στις λειτουργίες τους, εξαιτίας της ποικιλότητας του βιολογικού της πλούτου και των δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται στην περιοχή.
Τα κυριότερα προβλήματα του υγροτόπου, σχετίζονται με τις χρήσεις του νερού. Η προστασία της Λίμνης Κερκίνης εξαρτάται άμεσα από τη συνετή χρήση του νερού, ώστε να διασφαλίζονται στον μέγιστο δυνατό βαθμό όλες οι λειτουργίες και οι αξίες του υγροτόπου. Η μονοδιάστατη θεώρηση της Κερκίνης ως απλού ταμιευτήρα νερού, που υπάρχει μόνο για να ικανοποιεί τις αρδευτικές ανάγκες, είναι ασφαλώς ξεπερασμένη. Το ίδιο ισχύει και για την άποψη της «απόλυτης προστασίας» της λίμνης που δεν λαμβάνει υπόψη τις κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες των κατοίκων.
Ανάλογα με την παροχή του ποταμού και τον άνοιγμα και κλείσιμο των θυροφραγμών, παρατηρείται ισχυρή αυξομείωση της στάθμης του νερού που φτάνει τα 5,5 μέτρα. Αντίστοιχη είναι και η αυξομείωση της έκτασης της λίμνης που κυμαίνεται από 55.000 έως 75.000 στρέμματα περίπου. Η στάθμη της λίμνης από τον Ιανουάριο υψώνεται και φθάνει στο μέγιστο ύψος της τον Μάιο προκειμένου να αποταμιευθούν ικανές ποσότητες νερού για την άρδευση των χωραφιών κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού.
Τα φερτά υλικά, που εξακολουθούν να εισρέουν στη λίμνη, μειώνουν συνεχώς τη χωρητικότητά της. Επιπλέον, η μέτρια κατάσταση των αρδευτικών δικτύων προκαλεί μεγάλες απώλειες νερού. Έτσι, αν θέλουμε να εξακολουθήσουμε να ικανοποιούμε τις ίδιες ανάγκες άρδευσης οδηγούμαστε σε συνεχή κατ’ έτος άνοδο της στάθμης των νερών. Όμως η άνοδος της στάθμης επιδρά αρνητικά στα οικοσυστήματα της λίμνης, περιορίζοντας ή εξαφανίζοντας τις ρηχές περιοχές και τα λασποτόπια, που είναι απαραίτητοι χώροι για τροφοληψία, αναπαραγωγή και φώλιασμα πολλών πουλιών, αμφιβίων και ψαριών. Επίσης, η υψηλή στάθμη, όπως είναι φυσικό, προκαλεί σοβαρά προβλήματα στους παραλίμνιους οικισμούς που βρίσκονται χαμηλότερα από την επιφάνεια της λίμνης, αυξάνοντας τον κίνδυνο πλημμύρας από την υπερχείλιση και από την ανύψωση της υπόγειας στάθμης του νερού.
Το πρόβλημα επιτείνεται από το γεγονός ότι το νερό δεν μπορεί να διαφύγει έγκαιρα από τη λίμνη με το άνοιγμα των θυρών του φράγματος, καθώς οι διαστάσεις της κοίτης του Στρυμόνα κάτω από την Κερκίνη μπορούν να δεχθούν μόνο μικρές ποσότητες νερού. Μεγαλύτερες ποσότητες θα επιφέρουν πλημμύρα στις χαμηλότερες από το φράγμα περιοχές (περιοχή Αχινού κ.λπ.). Η προσπάθεια ώστε η ποσότητα των νερών που εξέρχονται από τη λίμνη να είναι τόση όση μπορεί να παροχετεύσει η υπάρχουσα κοίτη, έχει συνέπεια να παραμένει για κάποια χρονικά διαστήματα μέσα στη λίμνη νερό περισσότερο από το απαιτούμενο για άρδευση. Κατ’ επέκταση, η στάθμη της λίμνης ανέρχεται, μερικές φορές πάνω από την ανώτατη στάθμη άρδευσης.
Οι προσπάθειες για εξοικονόμηση νερού με τη συγκράτηση των φερτών υλικών, με την ανακατασκευή, ολοκλήρωση και βελτίωση των αρδευτικών δικτύων, με την ανακύκλωση νερού και με την εφαρμογή νέων τεχνικών άρδευσης (π.χ. καλύτερη ισοπέδωση χωραφιών) θα βελτιώσουν την αρδευτική αποδοτικότητα, χωρίς να υπάρχει ανάγκη για υψηλή στάθμη των νερών της λίμνης. Παράλληλα με τις σωστές υποδείξεις των αρμόδιων υπηρεσιών, οι αγρότες πρέπει να ενημερωθούν και να ενθαρρυνθούν για την σωστή χρήση του αρδευτικού νερού.
Μέσα από συντονισμένες προσπάθειες διαχείρισης και με τη συνεργασία των αρμόδιων υπηρεσιών και οργανισμών είναι δυνατόν να ικανοποιούνται όλες οι ανάγκες σε νερό και η λίμνη να εξακολουθεί να επιτελεί τον πολλαπλό της ρόλο. Οι σχεδιαζόμενες ενέργειες πρέπει να λαμβάνουν υπόψη και την οικολογική αξία της Κερκίνης. Η επικείμενη ανύψωση των αναχωμάτων είναι πιθανό να αποβεί καταστροφική για τη λίμνη, καθώς δεν διασφαλίζει τη μη άνοδο των νερών μέχρι το ύψος των νέων αναχωμάτων. Ενδεχόμενη άνοδος της στάθμης του νερού θα έχει ως άμεση συνέπεια την καταστροφή του σπάνιου παραποτάμιου δάσους, που αποτελεί το σημαντικότερο τόπο αναπαραγωγής και τροφοληψίας της άγριας πανίδας, ενώ θα συντελέσει στην ουσιαστική υποβάθμιση όλων των γνωρισμάτων που κάνουν σήμερα την Κερκίνη να ξεχωρίζει ως περιοχή παγκόσμιου ενδιαφέροντος και ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς.
Άλλες Απειλές ...
Εκτός από τα προβλήματα που προκαλούνται από την έλλειψη συνολικής διαχείρισης του νερού, η Λίμνη Κερκίνη κινδυνεύει να χάσει πολλά από τα γνωρίσματά της εξαιτίας και άλλων απειλών. Κυριότερες θεωρούνται:
· Ο μεγάλος όγκος των φερτών υλών, που μεταφέρει ο Στρυμόνας, κατακάθεται στη λίμνη προσχώνοντάς την με περίπου 1.000.000 κυβικά μέτρα ετησίως, μειώνοντας τη χωρητικότητά της σε νερό και επιδρώντας αρνητικά στις λειτουργίες του υγροτόπου.
· Η ρύπανση του Στρυμόνα και της λίμνης δεν είναι ακόμη ιδιαίτερα μεγάλη, αλλά πιθανόν να αποτελέσει μεγάλο πρόβλημα στα επόμενα χρόνια.
· Οι αλόγιστες και παράνομες δραστηριότητες απειλούν να μεταβάλουν πολλά από τα δομικά γνωρίσματα του υγροτόπου. Τέτοιες δραστηριότητες είναι οι λαθροϋλοτομίες, η παράνομη αλιεία ιδίως κατά την περίοδο αναπαραγωγής των ψαριών και η χρήση απαγορευμένων αλιευτικών μέσων, το παράνομο κυνήγι, η άναρχη απόθεση σκουπιδιών και μπαζών.
· Οι ανεξέλεγκτες επισκέψεις κοντά στις αποικίες πουλιών προκαλούν ενόχληση, με αρνητικές συνέπειες στη βιωσιμότητα των πουλιών (εγκατάλειψη νεοσσών, καταστροφή αβγών κλπ.).
· Η τελευταία ανύψωση των αναχωμάτων και η κατασκευή μεγαλύτερου φράγματος το 1982, σε συνδυασμό με τους τρόπους αλιείας, είχαν ως αποτέλεσμα να υπάρχει σαφής τάση ελάττωσης των κυριότερων εμπορικών ειδών και αύξησης των μη εμπορεύσιμων ψαριών, γεγονός που απειλεί σοβαρά το επαγγελματικό μέλλον των ψαράδων.
Η Κερκίνη ξεχωρίζει γιατί:
· Είναι από τους πλουσιότερους υγροτόπους της Ελλάδας από ορνιθολογική άποψη με περισσότερα από 300 είδη πουλιών.
· Εδώ βρίσκονται οι σημαντικότερες αποικίες της Νότιας Βαλκανικής από ερωδιούς (Αργυροτσικνιάδες, Κρυπτοτσικνιάδες, Λευκοτσικνιάδες, Νυχτοκόρακες), Κορμοράνους, Χουλιαρομύτες και Χαλκόκοτες.
· Είναι η πιο σημαντική περιοχή διαχείμασης και μετανάστευσης του Αργυροπελεκάνου σε όλη την Ευρώπη.
· Έχει τη μεγαλύτερη σε έκταση υδάτινη περιοχή της Ελλάδας που καλύπτεται από νούφαρα.
· Γύρω από τη λίμνη ζει ο μεγαλύτερος αριθμός βουβαλιών της Ελλάδας (500 περίπου)
· Η αρμονική συνύπαρξη ψαράδων και πελεκάνων και η χειμερινή εικόνα των ψαράδων που ταΐζουν τα μεγαλοπρεπή αυτά πουλιά, δεν συναντάται αλλού στην Ελλάδα.
Στον ακριτικό νομό των Σερρών υπάρχει ένας από τους μεγαλύτερους θησαυρούς της Ελλάδας. Ας τον διαφυλάξουμε.
Είναι και πρέπει να μείνει για πάντα δικός μας θησαυρός.