Οι πολίτες της Ευρώπης ανησυχούν για την κατάσταση του περιβάλλοντος. Θα ήθελαν να ξέρουν ότι τα παιδιά και τα εγγόνια τους θα έχουν το ίδιο δικαίωμα με εμάς για καθαρό αέρα, καθαρά νερά και πράσινα δάση. Η Ευρωπαϊκή ΄Ενωση συμμερίζεται αυτές τις ανησυχίες καιέχει υιοθετήσει την αρχή της αειφόρου ανάπτυξης. Από το 1992, η περιβαλλοντική πολιτική της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης επιδιώκει να προσαρμοστούν τα πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης ώστε να μην ξεπερνούν τις δυνατότητες του περιβάλλοντος μακροπρόθεσμα. Η αλλαγή του κλίματος και η μείωση της στιβάδας του όζοντος αποτελούν δύο παραδείγματα υπέρβασης των ορίων ασφαλείας. Προ του 1992, η περιβαλλοντική πολιτική της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης επικεντρωνόταν σε διορθωτικές δράσεις και δεν ήταν πάντοτε επιτυχής, εν μέρει επειδή δεν υπήρχε ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής προστασίας στις οικονομικές δραστηριότητες σε άλλους τομείς οι οποίοι συνέχιζαν να επιβαρύνουν το περιβάλλον. Τώρα η Ευρωπαϊκή ΄Ενωση προωθεί την από κοινού δράση και την κατανομή ευθυνών για να αποτρέψει και, όπου είναι δυνατόν, να αντιστρέψει την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Επιδιώκει, μέσω της συνεργασίας κυβερνήσεων, βιομηχανίας και καταναλωτών, να αναληφθεί δέσμευση για διατήρηση των πόρων, επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση των χρησιμοποιημένων προϊόντων, ασφαλή διάθεση των αποβλήτων και ανάπτυξη πηγών ενέργειας φιλικών προς το περιβάλλον. Δεδομένου ότι η ρύπανση δεν γνωρίζει σύνορα, η ΕΕ θεωρεί την πολιτική της ως τμήμα μιας συνολικής στρατηγικής για τη σωτηρία του περιβάλλοντος και τη διαφύλαξή του για τις μελλοντικές γενιές.
΄Εχουμε ξεκινήσει έναν αγώνα δρόμου με αντίπαλο το χρόνο. Η ανάγκη για προβλεπτική πολιτική προστασίας του περιβάλλοντος αναγνωρίζεται απ' όλους στην Ευρώπη και αλλού.
Η κοινωνική πρόοδος και η οικονομική ευμάρεια εξαρτώνται από δραστηριότητες που εξαντλούν τους πόρους του πλανήτη και ρυπαίνουν. Τα προϊόντα που έχουμε ανάγκη και οι ζωτικές υπηρεσίες που χρησιμοποιούμε - από τις μεταφορές έως τα υγειονομικά συστήματα - χρησιμοποιούν αυτούς τους πόρους και προκαλούν κατασπατάληση πόρων και ρύπανση.
Η θαυμαστή ικανότητα αναζωογόνησης της γης μπορούσε ανέκαθεν να αντισταθμίσει τις επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας στο περιβάλλον, τώρα όμως τα όριά της έχουν εξαντληθεί και θα πρέπει να αποκατασταθεί η απαιτούμενη ισορροπία.
Το περιβάλλον μας απειλείται κατά πολλούς και συχνά αλληλένδετους τρόπους. Δεν υπάρχουν μεμονωμένες απαντήσεις. για το λόγο αυτό η ΕΕ έχει αναπτύξει μια ολοκληρωμένη συνολική στρατηγική η οποία να ανταποκρίνεται σ' αυτή την πραγματικότητα.
Ποιές είναι οι κυριότερες απειλές για το περιβάλλον; Η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη και οι επακόλουθες αλλαγές του κλίματος που μπορούν να μετατρέψουν τις εύκρατες ζώνες της γης σε άγονες ερήμους και να πλημμυρίσουν τις χαμηλές περιοχές με το λιώσιμο των πολικών πάγων αποτελούν μία από τις απόψεις της περιβαλλοντικής υποβάθμισης που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα. Τούτο οφείλεται στην έκλυση στην ατμόσφαιρα, αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, ιδίως διοξειδίου του άνθρακα (CO2), από την κατανάλωση ορυκτών καυσίμων. Μια άλλη πιθανή συνέπεια είναι η απότομη αύξηση των καρκίνων του δέρματος καθόσον η προστατευτική στιβάδα του όζοντος στα ανώτερα τμήματα της ατμόσφαιρας καταστρέφεται από τα χημικά προϊόντα που παράγει ο άνθρωπος.
Το περιβάλλον απειλείται ακόμη από την όξινη βροχή (η οποία επηρεάζει ιδιαιτέρως τα δάση και της λίμνες στις βόρειες περιοχές της ΕΕ), την καταστροφή των τροπικών δασών και την εξάλειψη πολλών ειδών ζώων και φυτών.
Η ποιότητα των υδάτων, τόσο των ποσίμων όσο και των υδάτων κολύμβησης, αποτελεί ένα ακόμη αυξανόμενο πρόβλημα. Χρειάζεται να γίνουν περισσότερα για να ελεγχθεί η ρύπανση που οφείλεται στη γεωργία, ενώ η παροχή ποσίμου ύδατος παρουσιάζει προβλήματα σε ορισμένες περιοχές της ΕΕ.
Η διάθεση των δισεκατομμυρίων τόνων αποβλήτων που παράγει η καταναλωτική κοινωνία μας αποτελεί μια ακόμη τεράστια πρόκληση. Μόνο στην Ευρωπαϊκή ΄Ενωση, πάνω από 21 εκατ. τόνοι τοξικών αποβλήτων αποτελούν κάθε χρόνο αντικείμενο επεξεργασίας.
Από το 1970, η ΄Ενωση έχει εκδώσει περισσότερες από 200 οδηγίες με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα και των υδάτων, τον έλεγχο των μεθόδων διάθεσης των αποβλήτων, τον έλεγχο των βιομηχανικών κινδύνων και την προστασία της φύσης.
Σημαντικές νομοθετικές πράξεις αποσκοπούσαν στον περιορισμό των εκπομπών θείου που είναι αιτία της όξινης βροχής, στην εξάλειψη της χρήσης ορισμένων ουσιών που μειώνουν το όζον, στον έλεγχο της μεταφοράς και διάθεσης επικίνδυνων αποβλήτων ή στον καθορισμό προτύπων για τα ύδατα κολύμβησης στις παράκτιες περιοχές της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης. Η τάση της νομοθεσίας ήταν μάλλον διορθωτική παρά προληπτική.
Αυτή η αντιμετώπιση άλλαξε το 1992 με την έγκριση ενός προγράμματος δράσης με τίτλο "Προς μια αειφόρο ανάπτυξη", το οποίο καθόρισε μια στρατηγική προληπτικής δράσης της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης έως το έτος 2000 η οποία στηρίζεται στο συνδυασμό της περιβαλλοντικής πολιτικής με τα συμφέροντα των οικονομικών τομέων που επιδρούν αρνητικά στο περιβάλλον. Πρόκειται για τομείς οι οποίοι, ενώ βλάπτουν το περιβάλλον, ταυτοχρόνως εξαρτώνται από την καλή ποιότητα των περιβαλλοντικών πόρων για τη μελλοντική τους ανάπτυξη. Οι στόχοι που έθεσε το πρόγραμμα - το πέμπτο πρόγραμμα περιβαλλοντικής δράσης της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης - ήταν φιλόδοξοι. Το πρόγραμμα ασχολήθηκε με το κεντρικό ζήτημα της "Διάσκεψης Κορυφής για τον Πλανήτη Γη" που πραγματοποιήθηκε το 1992 στο Ρίο ντε Τζανέιρο υπό την αιγίδα της Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (UNCED).
Το πρόγραμμα επεδίωξε να ενσωματώσει το περιβάλλον στην πολιτική και πρακτική που ακολουθείται σε πέντε κύριους τομείς: μεταφορές, μεταποιητική βιομηχανία, ενέργεια, γεωργία και τουρισμό. Επεδίωξε επίσης να διευρύνει το φάσμα των μέσων περιβαλλοντικής πολιτικής περιλαμβάνοντας μέσα όπως τα φορολογικά κίνητρα και τις συμφωνίες αυτοπεριορισμού. Η στρατηγική στηρίζεται στην από κοινού δράση κυβερνήσεων, βιομηχανίας και καταναλωτών και στην ανάπτυξη κοινού αισθήματος ευθύνης στους κυριότερους φορείς. Σκοπός της νομοθεσίας της ΕΕ είναι να θέσει ένα πλαίσιο ελάχιστων απαιτούμενων προϋποθέσεων οι οποίες να ισχύουν σε όλη την ΕΕ, ενώ το κάθε κράτος μέλος της χωριστά είναι ελεύθερο να θέσει όρια αυστηρότερα από αυτά της ΄Ενωσης.
Σύμφωνα με το πρόγραμμα, όλη η μελλοντική πολιτική της ΕΕ πρέπει να περιλαμβάνει απαιτήσεις περιβαλλοντικής προστασίας. Τα νομοσχέδια περί γεωργικής πολιτικής ή πολιτικής μεταφορών καθώς και τα νομοσχέδια σε άλλους τομείς θα υπόκεινται σε εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεών τους πριν υποβληθούν για έγκριση στις κυβερνήσεις των κρατών μελών.
Τα κύρια φορολογικά ή οικονομικά κίνητρα για την προώθηση φιλικών προς το περιβάλλον προϊόντων και υπηρεσιών συνίσταντο σε φοροαπαλλαγές για την αγορά αυτοκινήτων με χαμηλές εκπομπές και σε φόρο άνθρακα/ενέργειας για το σύνολο της ΕΕ. Το πέμπτο πρόγραμμα απέβλεπε επίσης στην καλύτερη δημόσια πληροφόρηση και εκπαίδευση, την ενίσχυση της έρευνας και της ανάπτυξης και την πρόβλεψη ειδικών μηχανισμών χρηματοδοτικής ενίσχυσης.
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μάχεται για την προστασία του περιβάλλοντος. Θεωρεί ότι η προστασία του περιβάλλοντος δεν αποτελεί ούτε τροχοπέδη στην οικονομική ανάπτυξη ούτε απειλή για την απασχόληση, αντιθέτως αποτελεί ζωτικό συστατικό στοιχείο μιας ισόρροπης οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης για τις παρούσες και τις μελλοντικές γενιές. Είναι καλύτερο να προλαμβάνονται οι ζημιές στο περιβάλλον παρά να επανορθώνονται με μεγάλο κόστος, να περιορίζεται η χρήση των μη ανανεώσιμων πόρων, να μειώνεται η παραγωγή αποβλήτων, να αναπτύσσονται καθαρότερες τεχνολογίες και να επιβάλλεται σε αυτούς που ρυπαίνουν να πληρώνουν για την ζημία που προκαλούν.
Για να επιτευχθούν αυτοί οι σκοποί, το Κοινοβούλιο πέτυχε να επιβάλει ή να επιταχύνει τη θέσπιση μέτρων για τη μείωση της ρύπανσης από τις εκπομπές οχημάτων, για την προστασία της στιβάδας του όζοντος, για την απαγόρευση της εξαγωγής αποβλήτων προς τις αναπτυσσόμενες χώρες και για την ενίσχυση των κανόνων της εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων στην περίπτωση μεγάλων ιδιωτικών ή δημόσιων έργων. Στάθηκε ο εμπνευστής των κινήσεων για ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής προστασίας στις άλλες πολιτικές της ΄Ενωσης, ιδίως εισάγοντας την έννοια του "οικολογικού προσανατολισμού" στον ευρωπαϊκό προϋπολογισμό. Το Κοινοβούλιο και η περιβαλλοντική επιτροπή του θα παρακολουθούν με ιδιαίτερη προσοχή την πρακτική εφαρμογή των κανόνων που έχουν θεσπιστεί με τη βοήθειά τους.
Στις αρχές του 1996, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε έκθεση προόδου σχετικά με την υλοποίηση του πέμπτου προγράμματος δράσης και έθεσε ένα σύνολο νέων προτεραιοτήτων λαμβάνοντας υπόψη την πρόοδο που έχει ή δεν έχει σημειωθεί έως τώρα. Σε τομείς όπως είναι η μείωση της εκπομπής ουσιών που καταστρέφουν το όζον, βαρέων μετάλλων και διοξειδίου του θείου, η διατήρηση της φύσης, η διαχείριση και διάθεση αποβλήτων και οι βιομηχανικοί κίνδυνοι έχει σημειωθεί πρόοδος.
Όμως, χρειάζεται αποτελεσματική δράση σε τομείς όπως η αλλαγή του κλίματος, η οξίνιση των ποταμών και των λιμνών, τα προβλήματα των αστικών κέντρων (σ' αυτά περιλαμβάνεται η ποιότητα του αέρα, ο θόρυβος και τα απόβλητα) και η ενιαία πολιτική υδάτων.
Από την έκθεση προόδου της Επιτροπής και από την έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος με θέμα "Η κατάσταση του περιβάλλοντος" συνάγεται ότι πολλά από τα στοιχεία που απαιτούνται για να οδηγηθούμε προς μια ολοκληρωμένη συνολική στρατηγική έχουν θεσπιστεί ή βρίσκονται στο στάδιο της προετοιμασίας. Οι αμφιβολίες που εμφανίζονται αφορούν κυρίως το εάν υπάρχει πολιτική θέληση να αναληφθεί η απαραίτητη στρατηγική δράση.
Για να δοθεί νέα ώθηση στη διαδικασία, σύντομα η Επιτροπή έδωσε συνέχεια στην έκθεση προόδου εγκρίνοντας ένα πρόγραμμα δράσης το οποίο επιβεβαιώνει τη στρατηγική του πέμπτου προγράμματος και καθορίζει προτεραιότητες. Μερικές από αυτές είναι : να ενισχυθεί η ενσωμάτωση του περιβαλλοντικού προσανατολισμού, να διευρυνθούν οι σχετικές πολιτικές και να βελτιωθεί η υλοποίηση από τις εθνικές κυβερνήσεις της περιβαλλοντικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης.
Στις μεταφορές, τομέα όπου η πρόοδος ήταν ιδιαίτερα δύσκολη, οι νέες προτεραιότητες πρέπει να επικεντρωθούν στην καλύτερη οδική κυκλοφορία των οχημάτων και στα πρότυπα για τα καύσιμα καθώς και στην καλύτερη ισορροπία μεταξύ των τρόπων μεταφοράς. Σε άλλους τομείς, θα απαιτηθούν επιπλέον προσπάθειες για την προώθηση της εξοικονόμησης ενέργειας και της ενεργειακής απόδοσης και για τη μείωση της χρήσης των λιπασμάτων και των παρασιτοκτόνων στη γεωργία. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, η ραχοκοκκαλιά της Ευρωπαϊκής οικονομίας, πρέπει να έχουν καλύτερη πρόσβαση σε καθαρές τεχνολογίες. Για να αυξηθεί η συνειδητοποίησή τους, οι ευρωπαίοι πολίτες πρέπει να ενημερώνονται περισσότερο και καλύτερα.
Η έκθεση προόδου του 1996 της Επιτροπής αναφέρει σχετικά με τους πέντε οικονομικούς τομείς που αποτελούν στόχο του πέμπτου προγράμματος δράσης:
Μεταποιητική βιομηχανία: "Παρά την ύφεση, σημειώθηκε ενθαρρυντική πρόοδος προς την κατεύθυνση της επίτευξης των στόχων του πέμπτου προγράμματος".
Μεταφορές: "Τα πιο βασικά στοιχεία για τα μέτρα και τα μέσα που θα συμβάλουν σε έναν πιο αειφόρο τομέα μεταφορών έχουν ήδη προσδιοριστεί στο πέμπτο πρόγραμμα. Η αύξηση της οδικής κυκλοφορίας συνιστά ένα σημαντικό πρόβλημα. Η υπερπήδηση των εμποδίων και η άμβλυνση της τάσης αυτής αποτελεί πολύπλοκο εγχείρημα".
Ενέργεια: "Η προσέγγιση του προγράμματος όσον αφορά την ενέργεια εξακολουθεί να έχει την ίδια αξία όπως και την εποχή της πρώτης κατάρτισής του... (Ωστόσο) θα πρέπει να εντοπιστούν νέες ιδέες και λύσεις που θα συμπληρώσουν αυτές που ήδη καθορίζονται στο πέμπτο πρόγραμμα".
Γεωργία: "Σημειώθηκε πρόοδος ως προς την ενσωμάτωση της γεωργικής και της περιβαλλοντικής πολιτικής της ΕΕ. Παρά το γεγονός ότι στο πλαίσιο ορισμένων νέων μέσων της ΚΓΠ λήφθηκαν περισσότερο υπόψη τα περιβαλλοντικά ζητήματα, είναι ακόμη πολύ νωρίς για να εκτιμηθούν τα αποτελέσματά τους. Από την άλλη πλευρά, η μεταρρύθμιση της ΚΓΠ το 1992 δεν ενθάρρυνε τη συστηματική ενσωμάτωση του περιβαλλοντικού προβληματισμού".
Τουρισμός: "Οι στόχοι του πέμπτου προγράμματος, καθώς και τα μέτρα και μέσα δεν έχουν ακόμα εφαρμοστεί εξ ολοκλήρου ή έγκαιρα. Κάποιες ενδείξεις προόδου στην ενσωμάτωση του περιβάλλοντος στον τουρισμό είναι φανερές".
Η περιβαλλοντική πολιτική της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης αναγνωρίζει το περιβάλλον ως οικονομικό πόρο με δική του εγγενή αξία. Επιβεβαιώνει την αρχή "ο ρυπαίνων πληρώνει". Τονίζει ωστόσο ότι η "πράσινη" οικονομία μπορεί επίσης να είναι υγιής οικονομία. Οι βιομηχανίες που επενδύουν σε καθαρή σύγχρονη τεχνολογία επενδύουν ταυτόχρονα στη μελλοντική οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, γεγονός που μπορεί να αυξήσει την ανταγωνιστικότητά τους.
Η ΄Ενωση αναγνωρίζει την ιδιαίτερη ανάγκη να χρηματοδοτήσει τα φτωχότερα μέλη της - Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα και Ιρλανδία. Το Ταμείο Συνοχής χορηγεί κατά προτεραιότητα κεφάλαια για την υλοποίηση έργων που αφορούν το περιβάλλον.
Στο μέλλον, η συζήτηση θα επικεντρωθεί περισσότερο στη χρήση φορολογικών μέσων ως μέσων για να επιτευχθεί "τιμολόγηση βάσει του πραγματικού κόστους". Το Λευκό Βιβλίο της Επιτροπής για την ανάπτυξη, την ανταγωνιστικότητα και την απασχόληση είχε ως στόχο να τονώσει τη συζήτηση σχετικά με πιθανές φορολογικές μεταρρυθμίσεις όπως οι περιβαλλοντικοί φόροι και άλλες παροχές, προκειμένου να ενθαρρυνθεί η προστασία του περιβάλλοντος ή η φιλική προς το περιβάλλον συμπεριφορά.
Η Ευρωπαϊκή ΄Ενωση είναι η μεγαλύτερη εμπορική δύναμη του κόσμου με την ευρύτερη ολοκληρωμένη αγορά. Τα κράτη μέλη της και οι πολίτες της έχουν επιτύχει υψηλό επίπεδο οικονομικής ευημερίας. Κατά συνέπεια η ΄Ενωση βρίσκεται σε καλύτερη θέση από πολλές άλλες χώρες και περιοχές για να διευθετήσει τις υποθέσεις της και να ανοίξει το δρόμο στους άλλους.
Τα περιβαλλοντικά προβλήματα τίθενται με διαφορετικό τρόπο στα διάφορα μέρη του κόσμου. Στην Ευρωπαϊκή ΄Ενωση και άλλες προηγμένες χώρες, κύριος στόχος είναι να αλλαχτούν τα καταναλωτικά οχήματα. Στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, η επί πολλά έτη αδιαφορία και οι περιορισμένες επενδύσεις στο θέμα του ελέγχου της ρύπανσης (συμπεριλαμβανομένης και της ασφάλειας των πυρηνικών αντιδραστήρων) είχαν ως συνέπεια την υποβάθμιση του περιβάλλοντος που γειτονεύει άμεσα με την ΄Ενωση. Η αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος αποτελεί σήμερα πρωταρχικό στόχο δράσης της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης. Οι χώρες που έχουν υποβάλει αίτηση προσχώρησης στην Ευρωπαϊκή ΄Ενωση θα πρέπει να θεσπίσουν την υφιστάμενη περιβαλλοντική νομοθεσία πριν γίνουν μέλη. Αυτό από μόνο του θα αποτελέσει σημαντικό βήμα προς τη βελτίωση του περιβάλλοντος στην Ευρωπαϊκή ΄Ενωση. ΄Οσον αφορά τις αναπτυσσόμενες χώρες, η πληθυσμιακή πίεση και η φτώχεια αποτέλεσαν βασικούς παράγοντες που δεν επέτρεψαν την εμφάνιση προτύπων αειφόρου ανάπτυξης.
Η εσωτερική και εξωτερική διάσταση της περιβαλλοντικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης συνδέονται στενά. Η ΄Ενωση οφείλει επομένως να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στα Ηνωμένα ΄Εθνη και στους άλλους διεθνείς οργανισμούς. Σ' αυτό το πλαίσιο, η Επιτροπή δημοσίευσε, τον Φεβρουάριο 1996, ένα έγγραφο σχετικά με την πολιτική της σε θέματα εμπορίου και περιβάλλοντος. σ' αυτό εκθέτει τρόπους με τους οποίους το ελεύθερο εμπόριο και οι απαιτούμενες προϋποθέσεις ως προς το περιβάλλον μπορούν να αλληλοενισχύονται και να μην έρχονται σε αντίθεση όπως φοβούνται ορισμένοι.
Είναι πλέον αντιληπτό, εντός και εκτός Ευρώπης, ότι πολλές από τις μεγάλες περιβαλλοντικές μάχες θα κερδηθούν ή θα χαθούν τα αμέσως επόμενα χρόνια. Εάν δεν δράσουμε πριν τον 21ο αιώνα, ίσως να είναι πολύ αργά.
Γενική Διεύθυνση "Πληροφόρηση, επικοινωνία, πολιτιστικά θέματα, οπτικοακουστικός τομέας"
Διοικητική μονάδα "Εκδόσεις, rue de la Loi 200, B-1049 Bruxelles.
Το χειρόγραφο ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 1996.