Η ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ

Η ποντιακή διάλεκτος είχε χωριστεί σε διάφορα ιδιώματα. Τα σπουδαιότερα απ’αυτά ήταν τα εξής:

α)    Το ιδίωμα Τραπεζούντας, Ματσούκας, Σάντας και Χαλδίας.

β)    Το ιδίωμα Όφη και Σουρμαίνων.

γ)    Το ιδίωμα Κερασούντας και Τρίπολης.

δ)    Το ιδίωμα Οινόης.

ε)    Το ιδίωμα Αμισού.

στ)  Το ιδίωμα Ινέπολης.

ζ)    Το ιδίωμα Κοτυώρων.

η)    Το ιδίωμα Σινώπης.

θ)    Το ιδίωμα Νικόπολης κ.ά.

Ο Α. Α. Παπαδόπουλος χώρισε τα ποντιακά ιδιώματα με φωνητικά κριτήρια σε δύο ομάδες, στη μεσημβρινή (ιδιώματα Αμισού, Κερασούντας, Νικόπολης, Ινέπολης, Οινόης, Σινώπης και Τρίπολης) και στην ημιβόρειο (ιδιώματα Κοτυώρων, Σάντας, Σουρμαίνων, Όφη, Τραπεζούντας, Σεμενίου  και Χαλδίας).

Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης (γλωσσολόγος, 1883-1959) χώρισε την ποντιακή διάλεκτο σε 3 ομάδες:

α)    Τα δυτικά ή νιώτικα (Οινόη, Άνω Αμισό, Σινώπη και Ινέπολη).

β)    Τα ανατολικά ή τραπεζουντιακά (Τραπεζούντα, Κερασούντα, Τρίπολη, Ματσούκα, Όφη, Ριζούντα, Σούρμαινα και Λιβερά).

γ)    Τα νοτιοανατολικά ή χαλδιώτικα (Αργυρούπολη, Νικόπολη, Σάντα, Κρώμνη κ.ά.).

Η ποντιακή διάλεκτος δημιουργήθηκε κατά τη βυζαντινή εποχή, όταν ο Πόντος αποσπάστηκε από το υπόλοιπο Βυζάντιο, ιδίως μετά την Δ΄Σταυροφορία (1204 μ.Χ.). Από το 1461 διαφοροποιήθηκε αρκετά, από έλλειψη επικοινωνίας του Πόντου με την Ελλάδα. Λόγω της απομόνωσης οι Πόντιοι διατήρησαν ακέραια χιλιάδες αρχαίες ελληνικές λέξεις.

Η ποντιακή διάλεκτος προέρχεται από την ελληνική κοινή γλώσσα της εποχής του Μ. Αλεξάνδρου. Περιέχει πολλά αρχαία και βυζαντινά στοιχεία. Διατηρεί αρκετές λέξεις από τη δωρική και την αιολική διάλεκτο. Κράτησε τις περισσότερες αρχαίες λέξεις από κάθε άλλη ελληνική διάλεκτο.

Υπάρχουν και τούρκικες λέξεις στην ποντιακή (περίπου 15%).

Μετά το 1923 έχει επηρεαστεί από τη νεοελληνική γλώσσα. Σήμερα μιλιέται ακόμη από τους Πόντιους, περισσότερο από τους ηλικιωμένους και λιγότερο από τους νέους.

Ο πρώτος που τη μνημόνευσε ήταν ο μητροπολίτης Θεσ/νίκης Ευστάθιος (1175 μ.Χ.). Λόγω της φωνητικής αλλοίωσης η ποντιακή διάλεκτος φαίνεται δύσκολη. Είναι κατάσπαρτη από αρχαίες ελληνικές λέξεις όπως: όθεν (όπου), εμός (δικός μου), έγκα (έφερα), εγκαλώ (καταγγέλω), κείμαι (βρίσκομαι), εποίκεν (εποίησεν), φέγγος (σελήνη), λελεύωσε, (λιλαίομαι, επιθυμώ), οκνώ, ριγώ, χαλεπός, κ.ά. Περιέχει πολλές άλλες λέξεις αλλοιωμένες όπως: αχπάνω (εκσπάω), άκλερος (άκληρος), νύφε (νύφη), έμορφος (όμορφος), άσχεμος (άσχημος), ωβόν (ωίν), ωτίν (ους), λιθάρ (λίθος), αβούτος (ούτος), το ’κι(δεν) από το αρχαίο ουκ κ.ά.

Στην ποντιακή συναντούμε και ξένες λέξεις όπως: μιντέρ (τουρκική) = στρώμα, σεβδάς (αραβ.) =  έρωτας, καρτάλ (τουρκική) = αετός, ινάτ (τουρκική) = πείσμα, γαρή (τουρκική) = γυναίκα, μουσαφίρης (αραβική) = μουσαφίρης, ρεντέ (περσική) = τρίφτης κ.ά.

Στα ποντιακά ιστορικά τραγούδια σπάνια συναντάμε ξένες λέξεις.

Σήμερα στον Πόντο η ποντιακή διάλεκτος μιλιέται από χιλιάδες ελληνόφωνους κατοίκους, οι οποίοι είναι απόγονοι εξισλαμισθέντων Ελλήνων.