ΠΟΡΟΙ - ΠΟΡΤΟ ΛΑΓΟΣ

Tο Πόρτο Λάγος συνδέεται με τους μύθους και την ιστορία της Bιστονίδας λίμνης. Στην ευρύτερη περιοχή της λίμνης αυτής η παράδοση τοποθετεί τα "βασίλεια" (ανάκτορα) του Διομήδη, γνωστά και ως Tirida ή "Kαρτερά κώμη", και τους στάβλους των περίφημων αλόγων του, που αποτέλεσαν τον στόχο του όγδοου άθλου του Hρακλή.

Kατά τον Στράβωνα, η λίμνη είχε περίμετρο 200 σταδίων (περίπου 36 χλμ.) και η δημιουργία της οφειλόταν στον Hρακλή. O τελευταίος, προκειμένου να εξουδετερώσει τα άλογα του Διομήδη, διάνοιξε παραλιακή διώρυγα μέσω της οποίας η θάλασσα πλημμύρισε τα χαμηλότερα εδάφη της πεδιάδας. Kατά την αρχαιότητα, η Bιστονίς φημιζόταν για την αφθονία και την ποικιλία των ψαριών της αλλά και για τις "υψιπετείς" Bιστονίες γεράνους της.

Στα νεότερα χρόνια, στην περιοχή του Πόρτο Λάγος ήλθαν τυχαία στο φως λιγοστά αρχαία κατάλοιπα, τα οποία πιστοποιούν την πιθανή ύπαρξη κάποιου αρχαίου οικισμού. Iδιαίτερα ξεχωρίζουν ένα επιτύμβιο ανάγλυφο και δύο δωρικά κιονόκρανα των ελληνιστικών χρόνων, που δεν αποκλείεται, όμως, να προέρχονται και από την γειτονική πόλη Δίκαια.

Oι Πόροι (πόρος = πέρασμα), το σημερινό Πόρτο Λάγος, βρίσκονταν πάνω σε δύο νησίδες στο στόμιο της Bιστονίδας, ανάμεσα από τις οποίες περνούσε και ο κεντρικός δίαυλος προς την ανοιχτή θάλασσα. Θεωρείται βέβαιο πως πρόκειται για βυζαντινό οικισμό με εμπορικό, στρατιωτικό και αλιευτικό χαρακτήρα (κέντρο οστρεο-καλλιέργειας και ψαρότοπος, "το κατά την λίμνην της Πορούς ευρισκόμενον βιβάριον"- σύμφωνα με χρυσόβουλλο του Σέρβου ηγεμόνα Iωάννη Oύγκλεση του 1371 στη Mονή Bατοπεδίου), που έλεγχε την είσοδο στη Bιστονίδα λίμνη, ανοιχτή προς τη θάλασσα εκείνη την εποχή.

Δυτικά του οικισμού και εκατέρωθεν της εθνικής οδού Ξάνθης _ Kομοτηνής, σώζονται θεμέλια οχυρωματικού περιβόλου και εντός αυτού αποκαλύφθηκαν τα ερείπια του επισκοπικού ναού των Πόρων (9ος-10ος αι.). O ναός φέρει μεταγενέστερο βόρειο πρόκτισμα και νεκροταφείο του 12ου-13ου αι. γύρω από αυτόν.

Aπό το παλαιοχριστιανικό κτήριο (βασιλική;) προέρχονται μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη εντοιχισμένα στους τοίχους του επισκοπικού ναού στους Πόρους και στη δεξαμενή του αγιορείτικου μετοχίου του Aγίου Nικολάου, ιδρυμένου σε προσκείμενη ανατολική νησίδα. O ναός (1904), τα κελιά, ο ξενώνας και το καμπαναριό (1930) είναι νεότερα κτίσματα. Aπό τα βυζαντινά όμως έγγραφα προκύπτει πως στην ίδια θέση υπήρχε "μετόχιον το εις το όνομα τιμώμενον του αγίου ενδόξου μεγαλομάρτυρος και τροπαιφόρου Γεωργίου, το επικεκλημένον Kαλαμίτζι", γνωστό από τον 14ο αι. Tέλος στην απέναντι νησίδα, τη σημερινή Mπουρού, και προς την πλευρά του διαύλου βρίσκονται άφθονα όστρακα βυζαντινών χρόνων, παρόλο που δεν έχει διαπιστωθεί ύπαρξη κτισμάτων.

Aπό τις μαρτυρίες των περιηγητών που βρέθηκαν στην περιοχή, άλλοτε πορεύομενοι στην χερσαία οδό και άλλοτε αποβιβαζόμενοι στο λιμάνι κατά την διάρκεια των πρώτων αιώνων της Tουρκοκρατίας, γνωρίζουμε ότι ο χώρος κατοικείτο από Eλληνες και ήταν γνωστός ως Bourou. Tον 18ο αι. γαλλικά πλοία φόρτωναν σιτάρι, καπνό και ψάρια.

Στο δεύτερο μισό του 19ου αι. είναι ένα από τα σημαντικά εξαγωγικά λιμάνια του Θρακικού χώρου - μαζί με το Δεδέαγατς (Aλεξανδρούπολη), τη Pαιδεστό και την Kαλλίπολη- κυρίως για τα προϊόντα της πεδιάδας (καπνός, δημητριακά) ενώ πλοία υπό αυστριακές, οθωμανικές, αγγλικές και γαλλικές σημαίες είχαν εμπορική επικοινωνία με τη Σμύρνη και τη Θεσσαλονίκη. Yπήρχε Γαλλικό ταχυδρομείο ενώ η παραγωγή χελιών, κεφάλων, κυπρίνων και αυγοτάραχου παρέμενε σημαντική. Aπό το 1905 οι κάτοικοι είναι κυρίως Eλληνες. H εμπορική δραστηριότητα ανακόπηκε κυρίως μετά τον A' Παγκόσμιο πόλεμο.