ΙΛΝΕ - Αναλυτικά στοιχεία δείγματος διαλεκτικού ηχιτικού υλικού

ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΥ ΗΧΗΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Περιοχή:	Κρήτη: νομός και επαρχία Λασιθίου, χωριό Κριτσά.
Πηγή:	Χειρόγραφο 1448, έτους 2001.
Ομιλητής:	Χαρίκλεια Βάρδα, 80 ετών.

Απομαγνητοφώνηση	Απόδοση στην Κοινή Νέα Ελληνική
«Και τα τσικαλοπιάσματα και κείνα ξοbλιαστά ’ναι, / απού ’κειά να καταλάβετε είdα νοικοκερά ’ναι». Και λέγανε: «Θωρείτε εκείνα τα προυκιά απού ’ναι απλωμένα; / Τα χέρια τζη τα κάμανε, δε dρέπεται κιανένα». Μου λέγανε οι γειτόνισσες, μετά που ήρθα, πώς εξανοίγανε απού τη gλειδαρjά κι εdρέπουdονε δα να πορίσουνε. Κι ύστερα είπε ο λυράρης: «Προβάλλετε γειτόνισσες να δείτε τα προυκιά της, / απού τα ξετελέψανε τα χέρια τα δικά της». Κι επήρανε δα ύστερα θάρρος και πορίσανε όξω.	«Και τα πανιά για να πιάνει τα τσουκάλια κι αυτά είναι κεντημένα, από αυτό να καταλάβετε τι νοικοκυρά είναι». Και λέγανε: «Βλέπετε εκείνα τα προικιά που είναι απλωμένα; Τα χέρια της τα κάνανε, δε ντρέπεται κανένα». Μου λέγανε οι γειτόνισσες, μετά που ήρθα, πώς παρατηρούσαν από την κλειδαριά κι ντρέπουνταν πια να βγούνε έξω. Κι ύστερα είπε ο λυράρης: «Προβάλλετε γειτόνισσες να δείτε τα προικιά της, που τα τελειώσαν μόνα τους τα χέρια τα δικά της». Και πήραν πια ύστερα θάρρος και βγήκανε έξω.
Δεν ήπρεπε να τηνε κάμω, πιο σκληρά ήπρεπε νά ’ναι, δηλ. την ήκαμα κανονική, αλλά ήτανε πολλή ώρα μαλαμένη κι μου ανελίδιασε. Ανελιδιά το σταρένιο.	Δεν έπρεπε να την κάνω [έτσι τη ζύμη], πιο σκληρή έπρεπε νά ’ναι, δηλ. την έκανα κανονική, αλλά ήταν πολλή ώρα μαλαγμένη [= ζυμωμένη] και μου αναλίγδιασε [= έβγαλε τα υγρά]. Μουλιάζει το σταρένιο [αλεύρι].
Εμένα η μάνα μου έκανε πάρα πολλά π’τοπούλια, και με σταρένιο βέβαια αλεύρι. - Να κάμομε, παιδιά, κι ένα πιτοπούλι. Τα λέγαμε λειψανάβατα πιτοπούλια, άλλα τ’ ανεβατά. Και μάλασσε γρήγορα-γρήγορα, μια ολιά ζύμη και στο τηγάνι. Και το πατούσε και τού ’κανε κι έτσι τρύπες-τρύπες όπως είναι ο βολίστρης για να ψηθεί γρήγορα και το τρώγαμε κι ήτανε νοστιμότατο.	Εμένα η μάνα μου έκανε πάρα πολλά πιτάκια, και με σταρένιο βέβαια αλεύρι. -Να κάμομε, παιδιά, κι ένα πιτοπούλι [έλεγε]. Τα λέγαμε λειψανάβατα [= άζυμα] πιτάκια, άλλα [ήταν] τα ανεβατά. Και ζύμωνε γρήγορα-γρήγορα, μια γουλιά [= σταλιά] ζύμη και στο τηγάνι. Και το πίεζε [στο τηγάνι] και τού ’κανε κι έτσι τρύπες-τρύπες όπως είναι ο βολίστρης [= κόσκινο] για να ψηθεί γρήγορα και το τρώγαμε κι ήταν νοστιμότατο.
Την ήφθειαχνε η μάνα μου, την ήβανε στο κουρούπι και μετά ήβρισκε απού το bοταμό χουλάκια και τά ’πλυνε καλά, ήβανε ένα άσπρο πανί και τα χουλάκια απου πάνω και τά ’χωνε δα ύστερα στο λάκκο.	Την έφτειαχνε η μάνα μου [τη μυζήθρα], την έβαζε σε πήλινο σκεύος και μετά έβρισκε από τον ποταμό βότσαλα και τά ’πλενε καλά, έβαζε ένα άσπρο πανί και τα βότσαλα από πάνω και τά ’χωνε [τα κουρούπια] πια ύστερα στο λάκκο [για να συντηρηθούν].
Φέρε παιδί μου τη gαρέκλα να κάτσεις απού παέ πέρα. Μ’ αποκειδά περνούμε όλη την ώρα! «Σπίτι αδιάρμιστο, μουσαφίρη έχει». Για γράψε άλλη μια παραμοιά: «Νηστικός μυίγα -ν- εχάφτη, σα bουκιά ψωμί του φάνη». «Χαράς τονε, λε, π’ αλλοιθωρίζει στω στραβώ τη χώρα».	Φέρε παιδί μου την καρέκλα να κάτσεις από αυτή τη μεριά. Μα από ’κει περνάμε όλη την ώρα! [και σ’ ενοχλούμε.] «Σπίτι ατακτοποίητο, επισκέπτη έχει» [= η νοικοκυρά πάντα ντροπιάζεται]. Για γράψε άλλη μια παροιμία: «Νηστικός μυίγα έχαψε, σαν μπουκιά ψωμί του φάνηκε». «Χαράς τονε, λένε, που αλλοιθωρίζει στων τυφλών τη χώρα».
Φέτος που ήβρεξε -οι παλιοί λέγανε ότι «τ’ αόρι το βγάζει ο Μάης». Φέτος ήβρεξε. Αλλιώς, δυο χρόνια τώρα δεν είχανε θερίσει οι αθρώποι.	Φέτος που έβρεξε -οι παλιοί λέγανε ότι «το βουνό το βγάζει ο Μάης» [= άμα βρέξει ο Μάης]. Φέτος έβρεξε. Αλλιώς, δυο χρόνια τώρα δεν είχανε θερίσει οι άνθρωποι.
Ήτανε μια μέρα ένας κι είχανε αgούρια τσαι πίνανε ρατσή, και του λένε: - Φάε κι εσύ! - Εγώ θα φάω από κεινανέ τ’ gούρια, απού στέκω και τα ξανοίγω και μεγαλώνουνε; - Dα εσείς απού ποιά τρώτε; - Απ’ αυτά που τρώμε εμείς τα τρέφομε διαφορετικά. Ξέρομε πως dως έχεις βάλει μόνο λίγο απύρι, για το σύρκος απού λέμε.	Ήτανε μια μέρα ένας κι είχανε αγγούρια και πίνανε ρακή, και του λένε: - Φάε κι εσύ! - Εγώ θα φάω από εκείνα τ’ αγγούρια, πού στέκομαι και τα βλέπω και μεγαλώνουνε; [μπροστά στα μάτια μου, στο θερμοκήπιο.] - Μα εσείς από ποιά τρώτε; - Αυτά που τρώμε εμείς τα τρέφουμε διαφορετικά. Ξέρουμε πως τους έχεις βάλει μόνο λίγο θειάφι, για το σύρκος που λέμε [= για να μην κιτρινίζουν και εμποδίζεται η ανάπτυξή τους].
Τα χρόνια τση μάνας μου παρατηρούσανε ποια λαμπάδα επρωτοκάηκε: «Ήσβησε το γαμπρού η λαbάδα; κειοσάς θα πρωταποθάνει» και κάτι τέθοια. Είχα ένα gξάδερφο παπά. Όταν το βαφτίσανε, βάνουνε το έλαιος στη gολυbήθρα, λοιπόν η νονά αποκρεμάται από πάνω και λέει του παπά: - Για πρόσεξε ένα σημείο στη gολυbήθρα μέσα; Και ξανοίγει ο παπάς, σταυρό εσχημάτισε. - Αυτό το παιδί θα λάβει χάρη. Και δα ύστερα, πράγματι παπάς.	Τα χρόνια της μάνας μου παρατηρούσανε [στο γάμο] ποια λαμπάδα πρωτοκάηκε: «Έσβησε το γαμπρού η λαμπάδα; αυτός θα πεθάνει πρώτος», και κάτι τέτοια. Είχα έναν ξάδερφο παπά. Όταν τον βάφτισαν, βάζουν το λάδι στην κολυμπήθρα, λοιπόν η νονά κρεμιέται [= σκύβει] από πάνω και λέει του παπά: - Για πρόσεξε ένα σημάδι στην κολυμπήθρα μέσα; Και κοιτάζει [με προσοχή] ο παπάς, [το λάδι] σχημάτισε σταυρό. - Αυτό το παιδί θα λάβει χάρη [είπε]. Και να ύστερα, πράγματι [έγινε] παπάς.
Ααα, τσαι τι δε bαρατηρούσανε! Προχθές ήτανε η ανιψά μου που σασε λέω πως εγέννησε τώρα, λοιπόν και τσ’ ήλεγα κι όλες τσι μέρες: - Μη gάθεσαι, ήλεγε’ η μάνα μου, μη gάθεσαι στη στρουφοgαρά, μη βάνεις το bόδα σου απάνω τ’ αλλού! Και μου λέει: - Αυτό, θεία, ήτονε λουροδεμένο!	Ααα, και τι δεν παρατηρούσαν! Προχθές ήταν η ανιψιά μου, που σας είπα πως γέννησε τώρα, λοιπόν και της έλεγα κι όλες τις μέρες [πριν τον τοκετό]: - Μην κάθεσαι, έλεγε η μάνα μου, μην κάθεσαι στη στρουφογκαρά [= στο γίγγλυμο, στο στροφέα της πόρτας], μη βάζεις το πόδι σου απάνω στο άλλο! Και μου λέει [τώρα]: - Αυτό [= το μωρό], θεία, ήταν λουροδεμένο! [= είχε τυλιχτεί ο ομφάλιος λώρος στο λαιμό του].
Η στρουφουgαρά ήταν παραbρός, έτσι, στο μάσκουλο τση πόρτας, τσ’ εδά το κατώφιλιο απού καθίζομε. Έτσι λέγαμε και τη μαντινιάδα τση νύφης: «Στσύψε, τσερά μου, φίλησε τα μάσκουλα τση πόρτας / να ξαναbαίνεις θαρρετά ως ήbαινες και πρώτα». Η στρουφουgαρά είν’ εδέ, ήτανε δα έτσι πού ’σανε οι πόρτες εδά που σου λέω δα, οι παλιές πόρτες... Γιατί και στ’ αόρι οι πόρτες ήταν στρουφουgαρά, και στο δάσο, και η Ρούσσα Λίμνη, που είχαμε , όλες οι πόρτες τω μετοχιώ...	Η στρουφογκαρά ήταν πιο μπρος, έτσι, στο μάσκουλο [= το κούφωμα με τις στρόφιγγες] πόρτας, εδώ στο κατώφλιο που καθόμαστε. Έτσι λέγαμε και τη μαντινάδα τση νύφης: «Σκύψε, κυρά μου, φίλησε τα μάσκουλα της πόρτας, [για] να ξαναμπαίνεις θαρρετά όπως έμπαινες και πρώτα». Η στρουφογκαρά είναι ’δώ, ήταν έτσι πού ήταν οι πόρτες ακριβώς, όπως σου λέω ντε, οι παλιές πόρτες. Γιατί και στο βουνό οι πόρτες ήταν [με] στρουφογκαρά, και στο δάσος, και στη Ρούσσα Λίμνη, όπου είχαμε μετόχι, όλες οι πόρτες των μετοχιών [ήταν έτσι].
Μετόχι, έτσι το λέγαμε, έξω, εεε το εξοχικό, απού λέμε τώρα. «Πάμε στο μετόχι», νά ’χ’ς εκεί τ’ αbέλια, τα οζά, τσι όρνιθες, όλα. Γιατί το λένε τώρα ότι τα παλιά λόγια είχανε ελληνικά γράμματα!	Μετόχι, έτσι το λέγαμε, έξω, το εξοχικό, που λέμε τώρα. «Πάμε στο μετόχι», νά ’χεις εκεί τ’ αμπέλια, τα ζώα, τις όρνιθες, όλα. Γι’ αυτό το λένε τώρα ότι τα παλιά λόγια είχανε ελληνικά γράμματα! [= ήταν σοφά].
- Μήπως ήτανε αυτή που περάσαμε εχθές, που ήπλεκε μια δαντέλλα; Απ’ τσι Αφορδακάδες πηγάζει, το πατρικό τζη ήταν Αφορδακού αλλά του άdρα τζη ελεγότανε Κλώντζα, ’κεινιά ’ταν.	- Μήπως ήταν αυτή που [είδαμε όταν] περάσαμε χθές, που έπλεκε μια δαντέλλα; Από Αφορδακάδες [= οικογένεια Αφορδακών] κατάγεται, το πατρικό της ήταν Αφορδακού αλλά του άντρα της λεγόταν Κλώντζα, εκείνη ήταν.
Τώρα πάνε στα μητάτα, πάνω ψηλά στσι κορφές, στι ρίζες που λέμε, και τώρα που θερίζουνε κατεβαίνουνε στσι κάbους.	Τώρα πάνε [οι βοσκοί] στα μητάτα, πάνω ψηλά στις κορφές, στις ρίζες που λέμε, τώρα που θερίζουν κατεβαίνουν στους κάμπους.
Ε, άκου τώρα είdα λέει άλλη μια παροιμία. Λέει η μάνα μου: «Ο αμαρτωλός ήφαε κι ήργασε, μα ο δίκαιος ήφαε και ήβρασε». Εμείς λοιπόν είμαστε δίκαιοι, εβράσαμε.	Ε, άκου τώρα τι λέει άλλη μια παροιμία. Λέει η μάνα μου: «Ο αμαρτωλός έφαγε και [όμως] ρίγησε [από το κρύο], μα ο δίκαιος έφαγε και έβρασε» [= ζεστάθηκε]. Εμείς λοιπόν [φαίνεται πως] είμαστε δίκαιοι, [γιατί, τώρα που φάγαμε,] ζεσταθήκαμε.
«Σπίτι, λέει, όπου να χωρείς και πράμα όπου να bορείς».	«Σπίτι, λέει, που να χωρείς και πράμα που να μπορείς» [= ανάλογα με τις δυνατότητές σου].