ΤΡΟΠΟΣ ΚΑΤΑΤΑΞΗΣ ΤΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΙΑΛΕΚΤΩΝ
Δεν υπάρχει ομοφωνία των ερευνητών για τα κριτήρια κατάταξης και διάκρισης των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων, καθώς και για τον προσδιορισμό των περιοχώ όπου μιλιούνται. Στη συνέχεια δίνονται ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα, από κάθε γλωσσικό επίπεδο, για τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία δικρίνονται οι νεοελληνικές διάλεκτοι και τα ιδιώματα μεταγύ τους. Ορισμένα παραδείγματα αποτελούν επιβιώσεις από παλαιότερες μορφές της γλώσσας και άλλα είναι νεωτερισμοί:
- Φωνητικά - Φωνολογικά:
- κλειστότερη προφορά των ατόνων [e] και [ο] ως [i] και [u] αντιστοίχως ("κώφωση"), και αποβολή/ σίγηση των άτονων [i] και [u], π.χ. παιδί > πιδί, κουλούρι > κ'λούρ'. Το χαρακτηριστικό αυτό επιχωριάζει κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα.
- προφορά του [k] ως [ts] ("τσιτακισμός"), π.χ. Κυριακή > Τσυριατσή. Το χαρακτηριστικό αυτό επιχωριάζει στα νησιά του Αιγαίου, τη Μάνη, την Κρήτη, κ.α.
- προφορά των διπλών συμφώνων, π.χ. θάλασ-σα. Το χαρακτηριστικό αυτό επιχωριάζει κυρίως στα Δωδεκάνησα, την Κύπρο και την Κάτω Ιταλία.
- απουσία συνιζήσεως, π.χ. τα παιδία, η μηλέα. Το χαρακτηριστικό αυτό επιχωριάζει κυρίως στον Πόντο, στην Κάτω Ιταλία, στα Επτάνησα και τη Μάνη.
- Μορφολογικά
- διατήρηση του τελικού -ν, π.χ. το παιδίν. Το χαρακτηριστικό αυτό επιχωριάζει κυρίως στα Δωδεκάνησα και την Κύπρο.
- κατάληξη του γ' πληθυντικού προσώπου ενεργητικού Ενεστώτα σε -ουσι αντί -ουν, π.χ. έχουσι αντί έχουν. Το χαρακτηριστικό αυτό επιχωριάζει κυρίως στα Δωδεκάνησα και την Κύπρο.
- αρσενικό άρθρο [i] αντί ο, π.χ. ι Νίκους. Το χαρακτηριστικό αυτό επιχωριάζει κυρίως στη Β. Ελλάδα.
- αύξηση η- αντί ε- στους παρελθοντικούς χρόνους, π.χ. ήλεγα, ηφέρνανε. Το φαινόμενο αυτό επιχωριάζει στα Δωδεκάνησα, την Κρήτη και την Κύπρο.
- χρήση της ερωτηματικής αντωνυμίας είντα αντί τι, π.χ. είντα θές; Το φαινόμενο αυτό επιχωριάζει κυρίως στα νησιά του Αιγαίου.
- Συντακτικά
- εκφορά του έμμεσου αντικειμένου με αιτιατική αντί γενικής, π.χ. θα σε δώσω αντί θα σου δώσω. Το φαινόμενο αυτό επιχωριάζει στη Βόρεια Ελλάδα, τον Πόντο και τη Μικρά Ασία.
- επίταξη των προσωπικών αντωνυμιών, π.χ. έδωσά σου αντί σου έδωσα. Το φαινόμενο αυτό επιχωριάζει κυρίως στα νησιά του Αιγαίου και τη Μικρά Ασία.
