Γραπτές πηγές:  BK5878, BK5879, BK5880, BK6057, BK6058, BK6059, BK6060, BK6061, BK6062

Γενική Bιβλιογραφία:  BB0001, σελ. 328-329. BB0033, σελ. 47-64. BB0006, σελ. 72-74, 170, 173, 214. BB0008, σελ. 89-91. BB0113, σελ. 422-426 (φωτ.). BB0114, σελ. 466. BB0015, σελ. 56-58, 223-228. BB0042, σελ. 216-218. BB0005, σελ. 109-113 (πηγές και βιβλιογραφία). BB0024, σελ. 74. BB0030, σελ. 40 κεξ. BB0202, 413.

Eιδική βιβλιογραφία:  BB0041, σελ. 37-49. BB0043, σελ. 8-38 (εικ.).

Aκριβής θέση:  25°20΄ 41°00΄ [BB0001].

Σχετική θέση:  Πρόκειται για τη σημερινή Κομοτηνή. Bρίσκεται στο βόρειο τμήμα της νότιας θρακικής πεδιάδας, σε απόσταση 20-25χλμ. από την ακτή του Αιγαίου. [BB0001]

Oικιστικές μονάδες:  Ο συνοικισμός των Κουμουτζηνών θα παραμείνει πολύ μικρός κατά τη διάρκεια της πρωτοβυζαντινής και της μεσοβυζαντινής περιόδου. Μόνο μετά την καταστροφή της Μοσυνόπολης, της οποίας οι κάτοικοι κατέληξαν στα Κουμουτζηνά, θα αρχίσει να αναπτύσσεται. Πάντως φαίνεται πως τα Κουμουτζηνά, οικισμός μέτριος, αποτελούσε μία καλά οχυρωμένη πόλη και ένα από τα πιο σημαντικά στρατηγικά κέντρα του Bολερού κατά τον 14ο αι. [BB0005]. Ο οικισμός δεν είχε επεκταθεί έξω από τα τείχη κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Τούτο έγινε μετά την οθωμανική κατάκτησή του το 1363, οπότε εγκαταστάθηκαν εδώ Οθωμανοί έποικοι από τη Μ. Ασία [BB0005, BB0030].

Άλλες θέσεις:  Τρία χλμ. ΝΝΑ της Κομοτηνής βρίσκεται το χωριό Κόσμιον, στην περιοχή του οποίου βρέθηκαν τρεις θέσεις με πλούσια βυζαντινή κεραμεική : Στο Αραπκιόϊ, 3χλμ Α του χωριού Κόσμιον. Στα Α της θέσης και περί τα 500μ. απόσταση με τριγωνομετρικό βρίσκεται ο λόφος Ουκ-τεπέ και 300μ. Δ ο λόφος Σακάρ-Αλή. Τα όστρακα καλύπτουν έκταση περίπου 90 στρεμμάτων. Σε ορισμένα σημεία διακρίνονται πλίνθοι από πωρόλιθο Σύμφωνα με αναφορές γερόντων του Κοσμίου, πριν από 100 χρόνια σώζονταν εκεί θεμέλια οικιών, αλλά το υλικό (γαιόλιθοι) μεταφέρθηκε από τους κατοίκους στο χωριό για την ανέγερση των οικιών τους. Στα ΝΔ της σιδηροδρομικής γέφυρας στην ανατολική όχθη του Τρελλοπόταμου. Η βυζαντινή κεραμεική καλύπτει έκταση 22, 5 στρεμμάτων. Στα σημεία που τα νερά του ποταμού έχουν παρασύρει τα χώματα, και στις δύο πλευρές του, διακρίνονται πλήθος αποτμημάτων κεράμων στέγης και θεμέλια κτισμάτων. Στο Τσολάκ-κιρ, στα Δ της οδού που οδηγεί στο Κόσμιον, εντοπίστηκαν πολυάριθμα όστρακα της βυζαντινής εποχής σε μεγάλη έκταση. [BB0114, BB0001] Η ενδοχώρα των Κουμουτζηνών περιελάμβανε ακόμα κι άλλους οχυρωμένους συνοικισμούς (Ασώματος, Παραδημώ, Κρανοβούνιον, Στυλάριον), οι οποίοι βρίσκονταν προφανώς σε άμεση εξάρτηση από την πόλη [BB0005].

Χερσαίες:  Η θέση βρίσκεται στο σημείο όπου η συγκοινωνιακή σύνδεση με κατεύθυνση από B-Ν, η οποία διέρχεται από το πέρασμα Makaza στη ανατολική οροσειρά της Ροδόπης, διασταυρώνεται με την Εγνατία οδό που κινείται από Α-Δ (Κων/λη - Θεσ/κη). Ο οικισμός φαίνεται να προέκυψε από την ανάπτυξη ενός οδικού σταθμού που θα βρισκόταν αρχικά στο συγκεκριμένο σημείο. [BB0001] Τα Κουμουτζηνά, κείμενα πολύ κοντά στην Εγνατία οδό και 30χλμ Α του Περιθεωρίου, κυριαρχούσαν ταυτόχρονα στην παράκτια περιοχή, όπως και στους δρόμους και στα περάσματα που οδηγούσαν στη Ροδόπη. Γι'αυτό είχαν χρησιμοποιηθεί ευρέως ως τόπος στρατοπέδευσης των βυζαντινών στρατευμάτων [BB0005].

ΠOΛITIKH IΣTOPIA - XPONOΛOΓIO:  Η θέση βρίσκεται στο σημείο όπου η συγκοινωνιακή σύνδεση με κατεύθυνση από B-Ν, η οποία διέρχεται από το πέρασμα Makaza στη ανατολική οροσειρά της Ροδόπης, διασταυρώνεται με την Εγνατία οδό που κινείται από Α-Δ (Κων/λη - Θεσ/κη). Ο οικισμός προέκυψε πιθανόν από την ανάπτυξη ενός οδικού σταθμού που θα βρισκόταν αρχικά στο συγκεκριμένο σημείο [BB0033, BB0041]. Ενδεχομένως η σημασία της πόλης αυτής ανέρχεται μετά την καταστροφή της Μοσυνόπολης τον 13ο αι. Κατά τον 14ο αι. παρουσιάζει έντονες οικονομικές δραστηριότητες. Φαίνεται πως οι αγορές που υπήρχαν στην πόλη είχαν τη δυνατότητα να εφοδιάζουν ακόμη και τα στρατεύματα που περνούσαν από εκεί (BB0005). Πιθανόν τον Αύγουστο του 1332 ο Ανδρόνικος Γ΄ ήλθε αντιμέτωπος με τον Ουμούρ πασά στην περιοχή των Κουμουτζηνών και συγκεκριμένα κοντά στο χωριό Παναγία. Ο Ουμούρ πασάς είχε αποβιβαστεί με πολυάριθμη και υπερέχουσα μαχητική δύναμη κοντά στους Πόρους [BK6057, BB0006]. Το 1343 η πόλη πέρασε στην κατοχή του Ιωάννη Καντακουζηνού, ο οποίος στη συνέχεια την παραχώρησε στο γιο του Ματτθαίο. ΄Οταν λίγο αργότερα ο Ιωάννης Καντακουζηνός αναζήτησε τον νοσούντα Ματτθαίο στα Κουμουτζηνά, συνάντησε Τούρκους που λεηλατούσαν την περιοχή [BK6057]. Το χειμώνα του 1343/44 ο Ουμούρ πασάς πορεύτηκε μαζί με τον Μομιτζίλο εναντίον της Gumulcune [BK6058]. Μάλλον την άνοιξη του 1344 ο Ιωάννης Καντακουζηνός δέχτηκε επίθεση από τον Μομιτζίλο κοντά στα ερείπια της γειτονικής Μοσυνόπολης και μπόρεσε να σωθεί διαφεύγοντας με πολύ κόπο στα Κουμουτζηνά [BK6057] ("Κομοτηνών πολίχνη"[BK5879]). Το φθινόπωρο του 1345 ο Ουμούρ πασάς βρίσκεται πάλι στην Gumulcune [BK6058]. Το 1355 ο Ιωάννης Ε΄ μετακινήθηκε από το Περιθεώριο προς τα Κουμουτζηνά, της οποίας πόλης οι κάτοικοι υπεράσπιζαν τον Παλαιολόγο. Ωστόσο το 1356 ή 1357 ο Ιωάννης Ε΄ χρειάστηκε να διεκδικήσει εκ νέου τα Κουμουτζηνά, εφόσον ο Ματτθαίος τα είχε εντωμεταξύ ανακαταλάβει [BK6057]. Η Gumulgina, Gumulgine είχε κυριευθεί από τον Εβρενό μπέη πριν από τη μάχη κοντά στην πόλη Τζερνομιάνου (26-09-1371) [BK6061, BK6062, BB0015] (άγνωστη η ακριβής χρονολογία: σε καμία περίπτωση έως το 1354 [BK6060], ενώ άλλες παραδιδόμενες χρονολογίες είναι τα έτη 1361 [BK6059] και 1372 [BB0008]). Το 1433 η θέση Caumussin, Camussin αναφέρεται ως μικρή οχυρωμένη πόλη δίπλα σε μικρό ποτάμι [BK6059]. Ο Evlija Celebi παραδίδει μία λεπτομερή περιγραφή της Gumulgina κατά τον 170 αι. [BB0008].

Nαοί και ιερά:  Μέσα στον οχυρωμένο χώρο των Κουμουτζηνών διέμενε ο παλαιός χριστιανικός και ο εβραϊκός πληθυσμός με τους ευκτήριους οίκους τους. Αργότερα οι χριστιανοί επεκτάθηκαν έξω από το φρούριο, στις συνοικίες Bαρώσι και Αγ. Γεώργιος. Σε θέση παλαιότερου βυζαντινού ναού χτίστηκε η εκκλησία της Παναγίας (μητροπολιτικός τρίκλιτος ναός) χαρακτηριστικό δείγμα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής των αρχών του 19ου αι. [BB0030, BB0022, BB0202]. Στο εσωτερικό της οχυρωμένης περιοχής τα κατάλοιπα μιας συναγωγής (στα Δ) μαρτυρεί την ύπαρξη Εβραίων στο βυζαντινό φρούριο. Πρόκειται για αντιπροσωπευτικό δείγμα της αρχιτεκτονικής των συναγωγών της Α. Ευρώπης και B. Αφρικής τον 18ο και 19ο αι. [BB0001, BB0030]. Κατά την περίοδο 1371-1388 χτίστηκε το παλαιό τέμενος. Bρίσκεται, όπως και το Ιμαρέτ (πτωχοκομείο), περίπου 100μ. ΝΑ του κάστρου στην πλευρά του δρόμου που οδηγούσε σε αυτό. Πρόκειται για τετράπλευρο οικοδόμημα με χαμηλό θόλο και αποτελεί τον πυρήνα του, σε λειτουργία σήμερα, κεντρικού τεμένους [BB0001, BB0030].

Δημόσια οικοδομήματα και έργα:  Κατά την περίοδο του 1371-1383 χτίστηκαν οικοδομήματα κοινής ωφελείας, όπως είναι το Ιμαρέτ (πτωχοκομείο) και το παλαιό τέμενος. Τα δύο κτήρια βρίσκονται έξω από την ανατολική πλευρά του φρουρίου και εκατέρωθεν του δρόμου που οδηγούσε σε αυτό. Το Ιμαρέτ είναι κτίσμα σχήματος Τ με 3 θολωτούς χώρους, από τους οποίους ο κεντρικός είναι μεγαλύτερος και υψηλότερος [ΒΒ0001, BB0030].

Oχυρώσεις:  Στο ΒΔ τμήμα του σημερινού κέντρου της πόλης της Κομοτηνής βρίσκονται λείψανα τετράγωνου φρουρίου (μήκος πλευράς (100μ.), με αποσπασματικά σωζόμενους κυκλικούς πύργους στις τέσσερις γωνίες και πιθανόν 13 τετράπλευρους που προεξείχαν στις πλευρές. Η κατασκευή χρονολογείται χρόνους με βάση μια πλίνθινη επιγραφή που δεν σώζεται πιά στους πρωτοβυζαντινούς χρόνους και θεωρείται κτίσμα του Θεοδόσιου Α΄ (379-395). Σε κάθε πλευρά του φρουρίου υπήρχε μία πύλη, εκ των οποίων εκείνη της ανατολικής πλευράς ήταν διπλή και βρισκόταν κοντά στην Εγνατία οδό (κεντρική είσοδος). Η τοιχοποιία συνίστατο από χοντρό ποταμίσιο αμμοχάλικο, αργούς λίθους, κονίαμα και από οριζόντιες ταινίες αποτελούμενες από 3 έως 5 σειρές πλίνθων [ΒΒ0001, BB0030].

Kεραμεική:  Τρία χλμ. ΝΝΑ της Κομοτηνής βρίσκεται το χωριό Κόσμιον, στην περιοχή του οποίου βρέθηκαν τρεις θέσεις με πλούσια βυζαντινή κεραμεική : Στο Αραπκιόϊ, 3χλμ Α του χωριού Κόσμιον. Στα Α της θέσης και περί τα 500μ. απόσταση με τριγωνομετρικό βρίσκεται ο λόφος Ουκ-τεπέ και 300μ. Δ ο λόφος Σακάρ-Αλή. Τα όστρακα καλύπτουν έκταση περίπου 90 στρεμμάτων. Σε ορισμένα σημεία διακρίνονται πλίνθοι από πωρόλιθο Σύμφωνα με αναφορές γερόντων του Κοσμίου, πριν από 100 χρόνια σώζονταν εκεί θεμέλια οικιών, αλλά το υλικό (γαιόλιθοι) μεταφέρθηκε από τους κατοίκους στο χωριό για την ανέγερση των οικιών τους. Στα ΝΔ της σιδηροδρομικής γέφυρας στην ανατολική όχθη του Τρελλοπόταμου. Η βυζαντινή κεραμεική καλύπτει έκταση 22, 5 στρεμμάτων. Στα σημεία που τα νερά του ποταμού έχουν παρασύρει τα χώματα, και στις δύο πλευρές του, διακρίνονται πλήθος αποτμημάτων κεράμων στέγης και θεμέλια κτισμάτων. Στο Τσολάκ-κιρ, στα Δ της οδού που οδηγεί στο Κόσμιον, εντοπίστηκαν πολυάριθμα όστρακα της βυζαντινής εποχής σε μεγάλη έκταση. [BB0114, BB0001]