Γραπτές πηγές:  BK0207, BK0222, BK6210, BK6211, BK6212, BK6213, BK6214, BK6215, BK6216, BK6218, BK6219, BK6220, BK6221, BK6222, BK6223, BK6224, BK6225, BK6226, BK6227, BK6228, BK6229, BK6230, BK6231, BK6232, BK6233, BK6234, BK6235, BK6236, BK6237, BK6238, BK6239, BK6240, BK6241, BK6242, BK6243, BK6244, BK6245, BK6246, BK6247, BK6248, BK6249, BK6250, BK6251.

Γενική Bιβλιογραφία:  BB0001, σελ. 482-484. BB0165, σελ. 185 κεξ. BB0038, σελ. 2082-2085 (πηγές και βιβλιογρ.). BB0174, σελ. 699. BB0130, σελ. 1966. BB0020, σελ. 449. BB0124, αρ. 13010. BB0006, σελ. 65, 173κεξ. BB0024, σελ. 74, 76 (εικ.). B0109, σελ. 825-827 (εικ.). BB0020, σελ. 13-21. BB0106, σελ. 234-251 (εικ.). BB0008, σελ. 110. BB0040, σελ. 53, 57. BB0013, σελ. 256-261. BB0028, σελ. 348 κεξ., πίν. 108. BB0030, σελ. 64. BB0069, σελ. 327 κεξ. BB0035, σελ. 99, 200. BB0005, σελ. 118-120. BB0111, σελ. 337 κεξ.

Eιδική βιβλιογραφία:  BB0068.

Aκριβής θέση:  2600 4040 [BB0001]

Σχετική θέση:  Βρίσκεται στο ΒΔ άκρο της πεδιάδας των εκβολών του ΄Εβρου, ανατολικά των σημερινών Λουτρών Τραϊανουπόλεως, 15χλμ Α της Αλεξανδρουπόλεως. [BB0001]

Oικιστικές μονάδες:  Η πόλη υπήρξε ως τα μέσα του 14ου αι. το σημαντικότερο διοικητικό, στρατιωτικό και εκκλησιαστικό κέντρο της Θράκης [BB0030]. Εκτεινόταν κυρίως στα Ν και ΝΑ της ακρόπολης. Διατηρούνται τμήματα οχυρωματικού τείχους, ερείπια κτηρίων, κάλ. [BB0001]. Η νεκρόπολη βρισκόταν στα Α της πόλης [BB0109, BB0028]. Στα 1205 ή 1206, η πόλη καταστράφηκε από τον Καλογιάννη. Ωστόσο εξακολούθησε να υφίσταται και μετέπειτα όχι πια ως διοικητικό και εκκλησιαστικό κέντρο άλλα σαν ένα μικρό πόλισμα που εξέπεσε της εκκλησιαστικής πρωτοκαθεδρίας και υποβιβάστηκε στη θέση "επισκέψεως", υπαγόμενης στην εποπτεία και τη διοίκηση του θέματος Αδριανουπόλεως μέχρι την τελική, σχεδόν, καταστροφή και ερήμωσή της από τους Τούρκους το 1329. [BB0024]

Χερσαίες:  Βόρεια του δρόμου που οδηγεί από την Αλεξανδρούπολη προς τα ανατολικά (Ipsala, Edirne), (1, 5χλμ ΝΔ της ακρόπολης, στην αριστερή όχθη του ποταμού που διαρρέει το χωριό Λουτρός, βρίσκεται ένα θολωτό οικοδόμημα (38, 8 (13μ), η λεγόμενη Χάνα, η οποία οικοδομήθηκε το 1375-85 από τον Evrenoz Gazi και χρησιμοποιούνταν κατά την παρακμή της Τραϊανουπόλεως ως οδικός σταθμός. [BB0001, BB0165]

ΠOΛITIKH IΣTOPIA - XPONOΛOΓIO:  Η πόλη ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Τραϊανό κοντά στον αρχαίο Δορίσκο. Βρισκόταν στο σημείο τομής του δρόμου που κινούνταν από Α-Δ συνδέοντας την Κωνσταντινούπολη με τη Θεσσαλονίκη (Εγνατία οδός) με εκείνον που οδηγούσε από την Αδριανούπολη στο Αιγαίο [BK6210, BK6213, BB0038]. Τον 2ο αι. υπήρξε τόπος μαρτυρίου της Αγίας Γλυκερίας [BK6214, BK6216, BB0174]. Πρώτος γνωστός επίσκοπος της πόλης είναι ο Θεόδουλος, που επί Κωνστάντιου Β΄ διώχθηκε από τους Αρειανούς. Γύρω στο 400 έδρασε ο επίσκοπος Συγκλήτιος[BK6244]. Η πόλη ανήκε στην εκκλησιαστική επαρχία Ροδόπης και εκπροσωπήθηκε στις διάφορες συνόδους από επισκόπους ή μητροπολίτες: Στη σύνοδο του 431 (Πέτρος), του 449 και 451 (Βασίλειος), του 459 (Ιωάννης) [BK6221], του 553 (Eleusinius … episcopus Traianopolitanorum metropoleos Rhodopiae provinciae) [BK6218, BK6219, BK6220], του 691/92 (Τιβέριος. Στα πρακτικά της συνόδου καταχωρείται εσφαλμένα στη Φρυγία Πακατιανή) [BK6221, BK6239], του 787 (Λέων, που εν μέρει αντιπροσωπεύεται από τον ιερέα Γρηγόριο), 879 (Νικηφόρος) [BK6221], 997 (Γεώργιος) [BK6245], κλπ. Επί Ιουστινιανού Α΄ οι οχυρώσεις του οικισμού ανακατασκευάστηκαν [BK0222]. Από τον 7ο αι. έως το τέλος του 14ου αι. αναφέρεται ως μητρόπολη της εκκλησιαστικής επαρχίας Ροδόπης, στην οποία ανήκαν οι ακόλουθες επισκοπές: Αίνος, Διδυμότειχον, Μάκρη, Μαρώνεια, Μοσυνόπολις (Μαξιμιανούπολις), Πέρβερις, Περιθεώριον (Αναστασιούπολις), Πολύστυλον, Πόροι, Τόπειρος, Ξάνθεια [BK6222]. Σύμφωνα με μία επιτύμβια επιγραφή ο Νικόλαος Βαλτζέρης (πατρίκιος ανθύπατος πρωτοβέστης) πέθανε στις 18 Ιανουαρίου του 1069 σε θέση της Μικράς Ασίας, αλλά το σώμα του ενταφιάστηκε στην Τραϊανούπολη του θέματος Μακεδονίας (πρόκειται μάλλον για την πατρίδα του νεκρού) [BB0039, BB0013]. Ενας στρατηγός από την Τραϊανούπολη, πρωτοσπαθάριος Νικόλαος, αναφέρεται σε σιγίλιο του 11ου αι. [BB0001]. Το φθινόπωρο του 1077 ανακηρύχθηκε εδώ αυτοκράτορας ο Νικηφόρος Βρυέννιος, μόλις οι οπαδοί του σφετεριστή κατέκτησαν την πόλη [BK6223, BK6224, BK6225]. Το 1097 οι Νορμανδοί κινήθηκαν προς την Κωνσταντινούπολη μέσω Τραϊανουπόλεως [BK6226]. Μολυβδόβουλλο του 11ου αι. φέρει παράσταση της " Μητρός Θεού Τραϊανοπολίτισσας''[BK6242]. Σύμφωνα με τα ιδρυτικά έγγραφα του 1152 ο μητροπολίτης Τραϊανουπόλεως απέκτησε ένα συγκεκριμένο βαθμό επίβλεψης της Μονής Κοσμοσώτειρας στη Βήρα· αφετέρου παραχωρήθηκαν στη μονή κάποιες γαιοκτησίες στην Τραϊανούπολη [BK6227]. Το 1204 η pertinentia de Macri et Traianopoli (Trianopoli) έπεσε στους σταυροφόρους [BK6228, BK6229] και την άνοιξη του 1205 ο Anseau de Courselles, κατ'εντολή του θείου του Γοδεφρίδου του Βιλλεαρδουίνου, επρόκειτο να αναλάβει το τιμάριο "es parties de Macre et de Trainople''[BK6230]. Αργότερα, στα 1205 ή 1206, η πόλη καταστράφηκε από τον Καλογιάννη [BK6231, BK6232]. Το Δεκέμβριο του 1208 ο αυτοκράτορας Ερρίκος πλησίασε την Trahinople πορευόμενος από την Κωνσταντινούπολη προς τη Θεσσαλονίκη[BK6233]. Το 1210 η Τραϊανούπολις αποτελεί λατινική αρχιεπισκοπή με μία βοηθητική επισκοπή (Αίνος)[BK6243, BB0040]. Ο Ιωάννης Κοντούμνης, επίσκοπος Περιθεωρίου, προήχθη το 1260, 1261 στη θέση του μητροπολίτη Τραϊανουπόλεως [BK6248, 6249, BB0124] και το 1268 συμμετείχε σε μια αποτυχημένη διπλωματική αποστολή στους Σέρβους [BK6249, BK6234, BK6250]. Το 1285 κάποιος Ιωάννης υπογράφει ως μητροπολίτης Αναστασιουπόλεως και πρόεδρος Τραϊανουπόλεως [BK6235]. Ο Πατριάρχης Νίφων (1310-1314) λαμβάνει τα έσοδα της μητρόπολης Τραϊανουπόλεως [BK6236, BK6251], ενώ το 1315 η κενή μητρόπολη παραχωρήθηκε στον πατριάρχη Ιωάννη ΙΓ΄ Γλυκύ εφ'όρου ζωής [BK6237]. Στα 1322 οι ληστρικές επιθέσεις των Βουλγάρων έφθασαν μέχρι την Τραϊανούπολη [BK6238]. Το 1324 η ετήσια συνδρομή της μητρόπολης προς το Πατριαρχείο ορίστηκε στα 70 υπέρπυρα [BK6237, BK6251]. . Στα 1329, 1330 πραγματοποιήθηκε τουρκική λεηλασία στην περιοχή γύρω από την Τραϊανούπολη και τη Βήρα [BK6238, BB0006]. Το χειμώνα του 1343/44 ο Ουμούρ πασάς και ο Ιωάννης Καντακουζηνός στρατοπέδευσαν κοντά στην κατεστραμμένη εδώ και πολλά χρόνια πόλη [BK6238, BB0006]. Το 1347 δόθηκε η άδεια στον μητροπολίτη Τραϊανουπόλεως να μεταφέρει την έδρα του στη Μοσυνόπολη, αφού ήταν αδύνατο να παραμείνει στην πόλη του εξαιτίας των βαρβαρικών επιδρομών [BK6240, BK6251, BB0020]. Το 1353 ο μητροπολίτης απέκτησε τη μητρόπολη Περιθεωρίου με όλα τα δικαιώματα και τα εισοδήματά της [BK6240, BK6251]. Το 1365 η πόλη είναι ήδη σε τούρκικα χέρια [BB0035] και ο μητροπολίτης ανέλαβε αντί για την Τραϊανούπολη, τη μητρόπολη Λακεδαίμονος· η θέση της πόλης στην εκκλησιαστική ιεραρχία από το 1371 καταλήφθηκε από τις Σέρρες [BK6240, BK6251, BB0020]. Το 1433 η Trajanopoly καταστρέφεται, συνεχίζουν όμως εκεί να λειτουργούν λουτρά [BK6241].

Xριστιανισμός:  Τον 2ο αι. η Τραϊανούπολη υπήρξε τόπος μαρτυρίου της Αγίας Γλυκερίας [BK6214, BK6216, BB0174]. Πρώτος γνωστός επίσκοπος της πόλης είναι ο Θεόδουλος, που επί Κωνστάντιου Β΄ διώχθηκε από τους Αρειανούς. Γύρω στο 400 έδρασε ο επίσκοπος Συγκλήτιος[BK6244]. Η πόλη ανήκε στην εκκλησιαστική επαρχία Ροδόπης και εκπροσωπήθηκε στις διάφορες συνόδους από επισκόπους ή μητροπολίτες: Στη σύνοδο του 431 (Πέτρος), του 449 και 451 (Βασίλειος), του 459 (Ιωάννης) [BK6221], του 553 (Eleusinius … episcopus Traianopolitanorum metropoleos Rhodopiae provinciae) [BK6218, BK6219, BK6220], του 691/92 (Τιβέριος. Στα πρακτικά της συνόδου καταχωρείται εσφαλμένα στη Φρυγία Πακατιανή) [BK6221, BK6239], του 787 (Λέων, που εν μέρει αντιπροσωπεύεται από τον ιερέα Γρηγόριο), 879 (Νικηφόρος) [BK6221], 997 (Γεώργιος) [BK6245], κλπ. Από τον 7ο αι. έως το τέλος του 14ου αι. αναφέρεται ως μητρόπολη της εκκλησιαστικής επαρχίας Ροδόπης, στην οποία ανήκαν οι ακόλουθες επισκοπές: Αίνος, Διδυμότειχον, Μάκρη, Μαρώνεια, Μοσυνόπολις (Μαξιμιανούπολις), Πέρβερις, Περιθεώριον (Αναστασιούπολις), Πολύστυλον, Πόροι, Τόπειρος, Ξάνθεια [BK6222]. Μολυβδόβουλλο του 11ου αι. φέρει παράσταση της "Μητρός Θεού Τραϊανοπολίτισσας''[BK6242]. Σύμφωνα με τα ιδρυτικά έγγραφα του 1152 ο μητροπολίτης Τραϊανουπόλεως απέκτησε ένα συγκεκριμένο βαθμό επίβλεψης της Μονής Κοσμοσώτειρας στη Βήρα· αφετέρου παραχωρήθηκαν στη μονή κάποιες γαιοκτησίες στην Τραϊανούπολη [BK6227]. Το 1210 η Τραϊανούπολις αποτελεί λατινική αρχιεπισκοπή με μία βοηθητική επισκοπή (Αίνος)[BK6243, BB0040]. Ο Ιωάννης Κοντούμνης, επίσκοπος Περιθεωρίου, προήχθη το 1260, 1261 στη θέση του μητροπολίτη Τραϊανουπόλεως [BK6248, 6249, BB0124] και το 1268 συμμετείχε σε μια αποτυχημένη διπλωματική αποστολή στους Σέρβους [BK6249, BK6234, BK6250]. Το 1285 κάποιος Ιωάννης υπογράφει ως μητροπολίτης Αναστασιουπόλεως και πρόεδρος Τραϊανουπόλεως [BK6235]. Ο Πατριάρχης Νίφων (1310-1314) λαμβάνει τα έσοδα της μητρόπολης Τραϊανουπόλεως [BK6236, BK6251], ενώ το 1315 η κενή μητρόπολη παραχωρήθηκε στον πατριάρχη Ιωάννη ΙΓ΄ Γλυκύ εφ'όρου ζωής [BK6237]. Το 1324 η ετήσια συνδρομή της μητρόπολης προς το Πατριαρχείο ορίστηκε στα 70 υπέρπυρα [BK6237, BK6251]. . Το 1347 δόθηκε η άδεια στον μητροπολίτη Τραϊανουπόλεως να μεταφέρει την έδρα του στη Μοσυνόπολη, αφού ήταν αδύνατο να παραμείνει στην πόλη του εξαιτίας των βαρβαρικών επιδρομών [BK6240, BK6251, BB0020]. Το 1353 ο μητροπολίτης απέκτησε τη μητρόπολη Περιθεωρίου με όλα τα δικαιώματα και τα εισοδήματά της [BK6240, BK6251]. Το 1365 η πόλη είναι ήδη σε τούρκικα χέρια [BB0035] και ο μητροπολίτης ανέλαβε αντί για την Τραϊανούπολη, τη μητρόπολη Λακεδαίμονος· η θέση της πόλης στην εκκλησιαστική ιεραρχία από το 1371 καταλήφθηκε από τις Σέρρες [BK6240, BK6251, BB0020].

Nαοί και ιερά:  Ανάμεσα στα λείψανα της πόλης διακρίνονται και τα ερείπια εκκλησίας, πιθανόν μητροπολιτικού ναού, από όπου προέρχονται δύο κομμάτια από μαρμάρινες ανάγλυφες εικόνες (Μουσείο Κομοτηνής). [BB0030]. Στο νότιο άκρο του επιπέδου της ακρόπολης βρίσκεται το παρεκκλήσι των αγίων Κωνσταντίνου και Γεωργίου που κατασκευάστηκε στα νεότερα χρόνια. [BB0030]. Στη Χάνα σώζονται η βάση και η πλάκα ενός παλαιοχριστιανικού άμβωνα. [BB0106]

Δημόσια οικοδομήματα και έργα:  Βόρεια του δρόμου που οδηγεί από την Αλεξανδρούπολη προς τα ανατολικά (Ipsala, Edirne), (1, 5χλμ ΝΔ της ακρόπολης, στην αριστερή όχθη του ποταμού που διαρρέει το χωριό Λουτρός, βρίσκεται ένα καμαροσκεπές οικοδόμημα (38, 8 (13μ), η λεγόμενη Χάνα, η οποία οικοδομήθηκε το 1375-85 από τον Evrenoz Gazi και χρησιμοποιούνταν κατά την παρακμή της Τραϊανουπόλεως ως οδικός σταθμός. Πρόκειται για ένα από τα λίγα αλλά ενδιαφέροντα μνημειώδη πρώιμα οθωμανικά αρχιτεκτονήματα της Θράκης. Σε σύγκριση με τα σύγχρονά της βυζαντινά (π.χ τους ναούς του Διδυμοτείχου) δεν διαφέρει ως προς τις κατασκευαστηκές μεθόδους και την αρχιτεκτονική, αλλά ως προς το μέγεθος, τα υλικά, το κόστος και κυρίως την επιβλητικότητα του. Ως έργο κοινής ωφέλειας κατασκευασμένο από τους Οθωμανούς, αποτελεί σαφή απόδειξη των επεκτατικών τους διαθέσεων απέναντι στους ντόπιους. Οι βυζαντινοί αντίθετα καυτασκευάζουν την εποχή αυτή τα μικρά και λειτουργικά, ενώ οι κατασκευαστικές τους δυνατότητες διαφαίνονται κυρίως στα αμυντικά έργα. Πίσω από τη Χάνα βρίσκεται το κεντρικό κτίριο των τουρκικών ιαματικών λουτρών του 16ου αι. [BB0165]. Στην κορυφή του λόφου της ακρόπολης, όπου και το παρεκκλήσι των αγίων Κωνσταντίνου και Γεωργίου καθώς και μια πηγή νερού, υπήρχε ο τεκκές Ισικλάρ, που περιγράφεται λεπτομερώς από τον Εβλιγιά Τσελεμπή (1668). [BB0030, BB0106, BB0024, BB0001]

Oχυρώσεις:  Στην άκρη της κορυφής του εν μέρει βραχώδους λόφου (διαμέτρου (120μ.) πάνω στον οποίο βρίσκεται η ακρόπολη - 1, 5χλμ νοτίως του χωριού Λουτρός - διακρίνονται αποσπασματικά τα θεμέλια τείχους, που είναι κατασκευασμένα από αργούς λίθους και κονίαμα. [BB0001]. Βόρεια του δρόμου που οδηγεί από την Αλεξανδρούπολη προς τα ανατολικά (Ipsala, Edirne), (1, 5χλμ ΝΔ της ακρόπολης, στην αριστερή όχθη του ποταμού που διαρρέει το χωριό Λουτρός, βρίσκεται ένα καμαροσκεπές οικοδόμημα (38, 8 (13μ), η λεγόμενη Χάνα, η οποία οικοδομήθηκε το 1375-85 από τον Evrenoz Gazi και χρησιμοποιούνταν κατά την παρακμή της Τραϊανουπόλεως ως οδικός σταθμός. Δίπλα της βρίσκεται ένα παλαιό τουρκικό λουτρό. [BB0165, BB0030, BB0024, BB0001]. Η πόλη εκτεινόταν κυρίως στα Ν και ΝΑ της ακρόπολης. Διατηρούνται τμήματα οχυρωματικού τείχους, ερείπια κτηρίων, κάλ. Η νεκρόπολη βρισκόταν στα Α της πόλης.[BB0109, BB0028]

Γλυπτική:  Ανάμεσα στα λείψανα της πόλης διακρίνονται και τα ερείπια εκκλησίας, πιθανόν μητροπολιτικού ναού, από όπου προέρχονται δύο κομμάτια από μαρμάρινες ανάγλυφες εικόνες (Μουσείο Κομοτηνής).[BB0030]. Στη Χάνα σώζονται η βάση και η πλάκα ενός παλαιοχριστιανικού άμβωνα. Στη βάση απεικονίζεται ένα χριστόγραμμα του 10ου ή 11ου αι., που υποδεικνύει την επαναχρησιμοποιήσή της. [BB0106]